Ks. Czesław Krakowiak
Liturgia epifanią eklezjologii communio
(2009)

Soborowa Konstytucja Lumen gentium zanim wymieni liczne obrazy Kościoła (KK 6) zaraz na samym początku, mówi o Kościele jako misterium. Jest on "w Chrystusie jakby sakramentem, znakiem i narzędziem wewnętrznego zjednoczenia z Bogiem i jedności całego rodzaju ludzkiego" (KK 1; por. KKK. 774-776). Obrazy Kościoła w KK posiadają charakter wspólnotowy gdyż Bóg chce zbawić ludzi nie pojedynczo, lecz we wspólnocie (KK 9). Należy zauważyć, że terminy "misterium" i "sakrament" są ściśle związane z liturgią. W niej bowiem przez znaki i słowa Kościół uobecnia misterium paschalne Chrystusa, przez które dokonał On "dzieła odkupienia ludzi i uwielbienia Boga […] zniweczył śmierć naszą i zmartwychwstając przywrócił nam życie. Albowiem z boku Chrystusa umierającego na krzyżu zrodził się przedziwny sakrament całego Kościoła" (KL 5). W dokumentach Soboru określenie Kościoła jako sakrament po raz pierwszy pojawia się w Konstytucji o liturgii. W obecnym czasie dziejów zbawienia Uwielbiony Chrystus jest Obecny i nadal działa w Kościele mocą Ducha Świętego głównie w liturgii. Każda celebracja liturgiczna jest działaniem Chrystusa Kapłana i Jego Ciała, czyli Kościoła (por. KL 7). Wszystkie czynności liturgiczne jako "obrzędy Kościoła, który jest «sakramentem jedności», czyli ludem świętym, zjednoczonym i zorganizowanym pod zwierzchnictwem biskupów", nigdy nie są czynnościami prywatnymi, ale "należą do całego Ciała Kościoła, uwidaczniają je i na nie oddziałują" (KL 26). Najbardziej widocznym znakiem Kościoła są "parafie lokalne zorganizowane pod przewodnictwem duszpasterza zastępującego biskupa. W pewien sposób bowiem przedstawiają one widzialny Kościół ustanowiony na całej ziemi" (KL 42). Celebrowana w nich liturgia, zwłaszcza Eucharystia, "w najwyższym stopniu przyczynia się do tego, aby wierni swoim życiem wyrażali i ujawniali innym ludziom misterium Chrystusa i rzeczywistą naturę prawdziwego Kościoła" (KL 2)1 . Konstytucja o liturgii mówi o nim, że jest on "ludzki i jednocześnie boski, widzialny i wyposażony w dobra niewidzialne […] obecny w świecie, a jednak pielgrzymujący" (KL 2). Kościół Chrystusa jest "prawdziwie obecny we wszystkich prawowitych miejscowych zgromadzeniach wiernych […] w tych wspólnotach, choć nieraz są one szczupłe i ubogie albo żyją w rozproszeniu, obecny jest Chrystus, którego mocą jednoczy się jeden, święty, katolicki i apostolski Kościół" (KK 26). Liturgia jako "czynność Kościoła" (KL 26) objawia innym misterium Chrystusa i widzialną naturę prawdziwego Kościoła. Chrystus Wcielone Słowo Boże w swoim Bóstwie i człowieczeństwie jest wzorem sakramentalności Kościoła. W Kościele i jego liturgii są także elementy ludzie i boskie, widzialne i niewidzialne, stałe i podlegające zmianom (por. KL 21; 37-40). W Kościele najważniejsza jest komunia i uczestnictwo w misterium Chrystusa. Wszystkie elementy instytucjonalne, prawne i organizacyjne mają być podporządkowane jego boskiej i niewidzialnej naturze (por. KK 8). Od samego początku Kościoła celebracja liturgii, a zwłaszcza sakramentów jest uprzywilejowanym miejscem, znakiem i środkiem budowania komunii z Trójcą Świętą i z Kościołem2 .

Eklezjologia communio i liturgia

Eklezjologia komunii jest widoczna w nauczaniu Konstytucji o liturgii i Konstytucji o Kościele oraz innych dokumentach Soboru Watykańskiego II (por. (KL 41; KK 4, 8, 13-15, 18, 21, 24-25; KO 10; KDK 32; DE 2-4, 14-15, 17-19, 22)3 . Kościół ukazany jest w nich jako lud Boży zrodzony z boku umierającego na krzyżu Chrystusa i sakrament jedności, jako wspólnota – communio – i zgromadzenie wiernych, któremu przewodniczą pasterze Kościoła (KL 16; 41; KK 26; DK 5). Została ona następnie rozwinięta przez Synod Biskupów w 1985 r. oraz doprecyzowana przez dokument Kongregacji Nauki Wiary Communionis notio4 . Eklezjologię komunii w teorii zawiera Magisterium Kościoła i refleksja teologów, natomiast w praktyce ukazuje ją liturgia Kościoła.

W duchu soborowej nauki o Kościele i o liturgii Jan Paweł II w liście z okazji 25. rocznicy ogłoszenia Konstytucji Sacrosanctum Concilium napisał: "Sobór chciał widzieć w liturgii epifanię Kościoła, bowiem jest ona Kościołem trwającym na modlitwie. Sprawując kult Boży, Kościół wyraża to, czym jest w rzeczywistości: jeden, święty, katolicki i apostolski"5 . Natomiast Katechizm Kościoła Katolickiego w oparciu o Pismo św. i naukę Soboru wyjaśnia, że "w języku chrześcijańskim pojęcie «Kościół» oznacza zgromadzenie liturgiczne (por. 1 Kor 11,18; 14,19.28.34.35), a także wspólnotę lokalną (por. 1 Kor 1,2; 16,1) i całą powszechną wspólnotę wierzących (por. 1 Kor 15,9; Ga 1,13; Flp 3,6)". Podkreśla również, że te trzy znaczenia są "nierozłączne". Tak rozumiany Kościół istnieje "we wspólnotach lokalnych i urzeczywistnia się jako zgromadzenie liturgiczne, przede wszystkim eucharystyczne" (KKK 752). Kościół widzialny jest wspólnotą wiary, nadziei i miłości, "wyposażoną w strukturę hierarchiczną i Mistycznym Ciałem Chrystusa; zgromadzeniem widzialnym i wspólnotą duchową Kościołem ziemskim, Kościołem obdarowanym już dobrami niebieskimi" (KKK 771; por. 827; 1880; 954). Kościół jako sakrament jest "narzędziem Chrystusa" dla zbawienia wszystkich ludzi, przez które objawia i realizuje misterium miłości Boga wobec człowieka oraz wspólnotę Boga i ludzi (KKK 776; por. 78; 1088). Liturgia jako dzieło Chrystusa i Kościoła urzeczywistnia i ukazuje, czyli objawia Kościół jako "znak komunii Boga i ludzi przez Chrystusa" (KKK 1071).

W biblijnej i patrystycznej tradycji "komunia zakłada zawsze podwójne odniesienie: wertykalne (komunia z Bogiem) i horyzontalne (komunia między ludźmi)"6 . W liturgii również przez znaki i słowa wyraża się ta podwójna relacja. Najpierw do Boga, który w Jezusie Chrystusie pierwszy wychodzi na spotkanie człowieka i wzywa do wiary a następnie w sakramencie chrztu obdarza go godnością swojego przybranego dziecka. Z kolei wszyscy ochrzczeni związani są ze sobą i tworzą jeden Kościół jako Mistyczne Ciało Chrystusa. Każdy sakrament jest skutecznym i coraz doskonalszym znakiem tej komunii z Bogiem oraz wierzących między sobą. W najpełniejszy sposób tę komunię z Bogiem i braćmi w wierze wyraża uczestnictwo w celebracji Eucharystii oraz sakramentalna Komunia św.7 . Każda celebracja liturgiczna w sposób sobie właściwy (przez słowa i znaki) jest epifanią tej wertykalnej komunii z Bogiem i horyzontalnej komunii z ludźmi. Jednocześnie przyczynia się do jej umacniania, aby wszyscy wierzący tworzyli jeden lud Boży zjednoczony z Ojcem, Synem i Duchem Świętym8 .

W celebracji liturgii można dostrzec także dwie inne cechy eklezjologii komunii: komunię widzialną i niewidzialną. Wierni jako widzialna wspólnota uczestniczą w liturgii na mocy obdarowania ich przez Boga udziałem w kapłaństwie wspólnym (ze chrztu i bierzmowania). Od chrztu w imię Trójcy Świętej zjednoczeni są z Bogiem Ojcem, Jego Synem Jezusem i Duchem Świętym. Ta komunia, chociaż jest niewidzialna, jest jednak rzeczywista przez to, że opiera się na uczestnictwie w Boskiej naturze i dzięki charakterowi sakramentalnemu chrztu, a następnie bierzmowania jest podstawą i gwarancją przynależności do Kościoła i uczestnictwa w kapłaństwie Chrystusa (kapłaństwo wspólne). Niewidzialna i wertykalna komunia wyraża się w trwaniu wierze i miłości do Boga. Jeśli zostanie przez człowieka zerwana przez grzech ciężki, istnieje zawsze możliwość powrotu do Boga przez nawrócenie oraz sakrament pokuty i pojednania. Następuje wtedy odnowienie łaski chrzcielnej i odbudowanie tej niewidzialnej komunii z Bogiem. Ponieważ wszystkie sakramenty mają także wymiar wspólnotowy i eklezjalny, powrót do komunii z Bogiem jest również przywróceniem komunii z Kościołem9 .

Celebracja liturgii wyraża, oznacza i buduje także komunię o charakterze widzialnym przez to, że głosi się w niej i wyznaje wiarę opartą na nauce apostołów (trwanie w nauce apostołów), sprawuje się sakramenty Kościoła w formie i sposób przez niego określony pozostając zawsze w jedności z biskupem zjednoczonym z widzialną głową Kościoła, jakim jest następca św. Piotra. Kościół jako sakrament jedności, przez głoszenie Dobrej Nowiny o zbawieniu wszystkich ludzi jest zawsze otwarty nie tylko na ciągłe przyjmowanie nowych członków, ale także włącza ich w sprawowaną liturgię, w której najpełniej ukazuje się komunia z Bogiem i między sobą. "W Kościele na ziemi między komunią niewidzialną i komunią widzialną zachodzi głęboki wewnętrzny związek wyrażający się w nauce apostołów, sakramentach i hierarchii"10 .

Celebracja liturgii nie jest czynnością prywatną, lecz całego Kościoła jako sakramentu jedności, czyli zorganizowanego ludu Bożego pod przewodnictwem biskupa (KL 26). Z tej racji czynności liturgiczne należą do całego Kościoła i cały Kościół jako wspólnota ochrzczonych jest ich podmiotem. Wynika to z natury Kościoła, którą liturgia objawia (KL 2). W niej Chrystus wykonuje swój urząd kapłański jako w swoim Ciele Mistycznym i swojej Oblubienicy. Kościół jest sakramentem Słowa Wcielonego (por. KK 7-8). Sobór Watykański odszedł od pojęcia Kościoła jako hierarchii i od eklezjologii prawniczej na rzecz Kościoła jako ludu Bożego i Ciała Chrystusa. W nim hierarchia pełni służbę i przez jej członków Chrystus kontynuuje swoją misję na świecie (KL 6; DK 2).

Dokument Kongregacji Nauki Wiary Communionis notio wskazuje na cztery istotne elementy, które łącznie określają katolickie rozumienie eklezjologii communio. Są nimi: communio sanctorum, communio fidelium, communio Ecclesiarum i communio hierarchica11 .

Zgromadzenie liturgiczne epifanią eklezjologii communio

Kościół jako communio fidelium, sanctorum, Ecclesiarum et communio hierarchica objawia się najpierw i najdoskonalej wtedy, gdy wierni tworzą zgromadzenie celebrujące liturgię, a zwłaszcza Eucharystię. Zgromadzenie liturgiczne jest rzeczywistością teologiczną zdecydowanie różną od zwyczajnych zgromadzeń o charakterze świeckim, gdyż "w imię Pana" gromadzi wiernych, aby z wiarą słuchali Jego słowa, przyjmowali Jego uświęcające działanie (łaskę) w sakramentach świętych i jako lud kapłański wielbili swego Boga (kult). Niewidzialna komunia wszystkich wiernych i hierarchii Kościoła z Trójcą Świętą oraz między sobą staje się widzialna wtedy, gdy powstaje zgromadzenie liturgiczne. Każde zgromadzenie liturgiczne złożone z wiernych (christifideles) pod przewodnictwem członka hierarchii Kościoła (biskupa lub prezbitera) jest sakramentem, czyli znakiem Kościoła. W nim ma miejsce szczególna epifania Kościoła (manifestatio Ecclesiae) jako wspólnoty – communio – hierarchicznie zorganizowanej w swej strukturze i działaniu. Zgromadzenie liturgiczne ukazuje Kościół jako wspólnotę wiary, urzędów (munera), posług (ministeria), funkcji i charyzmatów.

Jako znak liturgiczny zgromadzenie liturgiczne posiada wszystkie cechy znaków, z których "utkana" jest liturgia Kościoła (por. KKK 1145). Przypomina najpierw, że sam Bóg zwołuje swój lud, aby stanowił święte zgromadzenie dla dokonania czynności sakramentalnych. Oznacza i ukazuje Kościół jako wspólnotę – communio – złożoną ze świętych szafarzy (ministri sacri, ordinati) i wiernych, którzy razem nimi celebrują liturgię. Podmiotem liturgii jest bowiem cała wspólnota (KKK 1140). Udział w zgromadzeniu liturgicznym nie tylko jednoczy wiernych z Bogiem i między sobą, ale jest także widzialnym znakiem niewidzialnej komunii z Bogiem i widzialnej komunii wierzących. Przez uczestnictwo w sprawowanej liturgii następuje ich duchowy wzrost w świętości (uświęcenie) oraz zjednoczenie ze świętymi w niebie.

Zgromadzenie liturgiczne jest także znakiem profetycznym, zapowiada uczestnictwo w liturgii w niebieskim Jeruzalem (por. KL 8)12 . Konstytucja o Kościele podkreśla jedność liturgii Kościoła pielgrzymującego na ziemi z liturgią niebieską sprawowaną w Kościele zbawionych w niebie. Aniołowie, Najświętsza Maryja Panna i święci są ściśle złączeni z Kościołem na ziemi głównie w czasie liturgii (por. KK 50). Najdoskonalsze zjednoczenie z Kościołem niebieskim ma miejsce w czasie celebracji Eucharystii, przez przyjmowanie Ciała i Krwi Pańskiej jako "przedsmaku uczty niebieskiej" i podczas sprawowania sakramentów świętych (por. KL 47; DE 16; KDK 38). Wtedy "jednoczymy się ze czcią oddawaną Bogu przez Kościół w niebie, wchodząc w święte obcowanie z Nim i czcząc pamięć przede wszystkim chwalebnej zawsze Dziewicy Maryi, a także świętego Józefa, świętych Apostołów i Męczenników oraz wszystkich Świętych" (KK 50; por. Kanon rzymski). Stanowiąc jedną rodzinę w Chrystusie i trwając w jednej miłości, sprawując liturgię ziemską już "uczestniczymy w przedsmaku liturgii doskonałej chwały" (KK 51). Całe życie chrześcijańskie jest jakby liturgiczną procesją Kościoła pielgrzymującego do uczestnictwa w liturgii niebieskiego Jeruzalem, sprawowanej już przez tych, "którzy przed nami odeszli ze znakiem wiary" (Kanon rzymski). Ziemska liturgia Kościoła, mimo doczesnych ograniczeń, jest już rzeczywistym udziałem w liturgii niebieskiej dzięki realnej obecności w niej Chrystusa, jedynego i najwyższego Kapłana. Uczestnictwo w liturgii Kościoła nie tylko wyraża i widzialnie ukazuje communio z Bogiem i braćmi, ale także zobowiązuje do trwania w niej i ciągłego jej umacniania.

Liturgia epifanią communio sanctorum

Kościół jako communio sanctorum urzeczywistnia się i buduje przez słowo i sakramenty stanowiące fundament jedności Kościoła. Tworzą go wszyscy, którzy głoszone słowo Boże przyjmują z wiarą i uczestniczą w tych samych sakramentach. Najpierw przez wiarę w sposób niewidzialny łączą się z Trójjedynym Bogiem, a następnie uczestnicząc w liturgii sakramentów tę wiarę w widzialny sposób wyrażają i umacniają oraz przyczyniają się do budowania Kościoła jako Mistycznego Ciała Chrystusa (por. KL 59). Chrześcijańskie pojęcie komunii opiera się na uznaniu, że jest ona inicjatywą i darem samego Boga, która wypełniła się w Misterium Paschalnym Chrystusa. Przez nie dokonało się pojednanie upadłej ludzkości z Bogiem. Zapoczątkowana w Chrystusie nowa relacja do Boga w życiu ludzi wierzących staje się możliwa przez uczestnictwo w sakramentach, które także sprawiają nowe relacje ludzi między sobą13 . Ponieważ Kościół głównie w liturgii sakramentów celebruje Paschalne Misterium Chrystusa ich sprawowanie, a zwłaszcza Eucharystii, jest głównym źródłem uświęcenia wiernych oraz najdoskonalszym aktem kultu Boga. Wszystkie sakramenty czerpią swoją moc z Paschalnego Misterium Chrystusa (por. KL 61). Liturgia sakramentów połączona z głoszeniem słowa Bożego jest także najskuteczniejszym środkiem i podstawą komunii niewidzialnej z Trójcą Świętą, ze świętymi w niebie i duchowej jedności wszystkich członków Kościoła (por. KK 3; 11; 26; DE 2). Trwanie w niej wymaga zjednoczenia z Chrystusem i całą wspólnotą Kościoła, które wyraża i wzmacnia uczestnictwo w liturgii (por. KK 11; DA 4). Sakramentalnym węzłem jedności wszystkich wierzących w Chrystusa jest chrzest. Zapoczątkowuje on i zmierza do pełnego życia w Chrystusie. W sakramencie Eucharystii "przedstawiania jest i dokonuje się jedność wierzących, którzy stanowią jedno Ciało w Chrystusie" (KK 3; por. 1 Kor 10,17; DE 22). Przyjmując Komunię św. wierni w konkretny sposób wyrażają i ukazują "jedność ludu Bożego, której stosownym znakiem i cudowną przyczyną jest ten Najświętszy Sakrament" (KK 11).

Jan Paweł II w Tertio millennio adveniente pisze, że w liturgii można w pełni odkryć działanie Ducha Świętego, zwłaszcza w liturgii sakramentów inicjacji chrześcijańskiej. Nowe życie z Chrystusem i włączenie do Kościoła przez chrzest dokonuje się z "wody i Ducha Świętego". Pełnię Ducha Świętego otrzymują odrodzeni we chrzcie w sakramencie bierzmowania i przez ten Dar paschalny, "namaszczeni" Duchem Świętym upodobniają się jeszcze bardziej do Chrystusa i ściślej łączą z Kościołem14 . Uczestnicząc w Eucharystii słuchają słowa Bożego, które przyjmują wiarą (communio verbi Divini), aby następnie nastąpiło najpełniejsze zjednoczenie (communio) z Chrystusem i braćmi w sakramentalnej Komunii św., kiedy przyjmują Jego Ciało i piją jego Krew. Te trzy sakramenty są fundamentem całego życia chrześcijańskiego oraz Kościoła jako wspólnoty z całą Trójcą Świętą i między członkami Mistycznego Ciała Chrystusa15 .

Eucharystia jest najważniejszym "źródłem i siłą tworzącą komunię między członkami Kościoła" przez to, że jednoczy każdego z nich z Chrystusem16 . Nie tylko przez Eucharystię, która jest zwieńczeniem wszystkich sakramentów, ale także dzięki innym sakramentom wierni trwają w wierze i wzrastają w miłości, aby stanowić jedno ciało i jedną duszę w Chrystusie. Podobną rolę pełni liturgiczna modlitwa Kościoła, która także wyraża zjednoczenie z Bogiem i przyczynia się do jedności wszystkich wierzących. Communio sanctorum oznacza także łączność ze zbawionymi należącymi już do Kościoła w niebie i z Matką Bożą, wstawiającymi się za Kościołem pielgrzymującym. W liturgii wyraża się to przede wszystkim w Eucharystii przez to, że Kościół pielgrzymujący w każdej Mszy św. jednoczy się z Maryją, wspomina świętych i prosi ich o wstawiennictwo u Boga17 . Nie zapomina także o swoich zmarłych członkach potrzebujących jeszcze oczyszczenia i prosi dla nich o zbawienie (por. KK 49)18 . Wspólnotowa celebracja liturgii sakramentów świętych złączona z głoszeniem słowa Bożego umacniającego wiarę jest w Kościele nie tylko wyrazem istniejącej już communio sanctorum, ale w najwyższym stopniu przyczynia się do jej trwania, umacnia ją i ustawicznie doskonali. Wynika stąd absolutna konieczność celebracji sakramentów, aby Kościół ukazywał się jako prawdziwa wspólnota gromadząca się przy Chrystusie obecnym i działającym w nich, w celu jednoczenia wiernych przez Ducha Świętego z Ojcem, z Kościołem zbawionych i miedzy sobą.

Jan Paweł II w encyklice Ecclesia de Eucharistia wyjaśnia, że niewidzialna komunia z Trójcą Świętą nie opiera się jedynie na wierze, ale wymaga od wiernych trwania w łasce i coraz doskonalszego życia na codzień w wierze, nadziei i miłości, aby wiara działała przez miłość (por. Ga 5,6). Celebracja Eucharystii buduje komunię Kościoła, ale najpierw zakłada jej istnienie w podwójnym wymiarze: niewidzialnym – z Bogiem Ojcem i między sobą oraz widzialnym – trwanie w komunii "w zakresie nauczania Apostołów, sakramentów i porządku hierarchicznego"19 . Eucharystia jest zwieńczeniem wszystkich sakramentów, które prowadzą do doskonałej komunii z Bogiem Ojcem, "przez utożsamienie się z Jednorodzonym Synem, dzięki działaniu Ducha Świętego"20 .

Liturgia epifanią communio fidelium

Podstawą communio fidelium w Kościele jest wspólna wszystkim godność przybranych dzieci Bożych wynikająca ze chrztu, wspólne powołanie do doskonałości, nadzieja zbawienia i łącząca ich miłość. Istotną rolę pełni także Duch Święty, którego otrzymują ochrzczeni w sakramencie bierzmowania. On kieruje Kościołem i sprawia "cudowną komunią wiernych", jednoczy wszystkich w Chrystusie i jest "zasadą jedności Kościoła" (DE 22). Istniejące w Kościele zróżnicowanie pochodzi z woli Chrystusa i związane jest z wykonywaniem określonych zadań związanych z budowaniem Jego Ciała. Wynikająca z wiary i chrztu communio fidelium najdoskonalej ukazuje się w celebracji liturgii. Kościół zgromadzony na liturgii objawia się jako kapłański lud Boży, który cały uczestniczy w kapłaństwie Chrystusa. Wierni świeccy sprawują swoje kapłaństwo wspólne (sacerdotium commune) przez "przyjmowanie sakramentów, modlitwę i dziękczynienie, przez świadectwo świętego życia, wyrzeczenie się siebie i czynną miłość" (KK 11). Będąc "świętym i królewskim kapłaństwem" powołani są do działania na rzecz wzrostu Kościoła i jego świętości. W wykonywaniu swego kapłaństwa potrzebują jednak pasterzy, hierarchii Kościoła, czyli kapłaństwa służebnego (por. DK 2; KK 33). Pasterze na mocy sakramentu święceń działają w liturgii in persona Christi i są Jego sakramentalnym znakiem w zgromadzeniu wiernych21 . Jednak liturgię celebruje cały Kościół jako kapłański lud Boży. Jedni na mocy kapłaństwa wspólnego inni na mocy sakramentu święceń. Różny udział członków Kościoła w kapłaństwie Chrystusa jest podstawą zróżnicowania w wypełnianiu posług (ministeria) i funkcji (munera) w czasie celebracji liturgii22 . "Czynności liturgiczne należą do całego Ciała Kościoła, uwidaczniają je i na nie oddziałują. Poszczególnych natomiast członków dotyczą w różny sposób, stosownie do różnorodności stanów, zadań i czynnego uczestnictwa" (KL 26). Dlatego we wspólnotowej celebracji liturgii, która zawsze ma pierwszeństwo przed "celebrowaniem na sposób pojedynczy i jakby prywatny" (KL 27), każdy z uczestników, duchowny czy świecki, wykonuje tylko to, "co należy do niego z natury rzeczy i na podstawie przepisów liturgicznych" (KL 28; por. KL 29; KK 32).

Kościół jako kapłański lud Boży objawia się jako Ciało Chrystusa zjednoczone z Nim a przez Niego także z Ojcem i Duchem Świętym najpełniej wtedy, gdy sprawuje Eucharystię i karmi Nią wiernych. Chrystus, który w Eucharystii przez udział w "jednym Chlebie" (por. 1 Kor 10,17) daje swoim wiernym własne Ciało tworzy z nich i przekształca w jego Ciało Mistyczne, czyli w Kościół. Ponieważ Chrystus i Eucharystia są te same w każdym zgromadzeniu wiernych, któremu przewodniczy przedstawiciel hierarchii Kościoła złączony z następcą św. Piotra, wszędzie tam jest obecny jeden i ten sam Kościół. Celebracja Eucharystii jest "podstawą i ośrodkiem komunii eklezjalnej" wszystkich wierzących23 . Jest ona także źródłem i wewnętrzną siłą, które prowadzą do communio fidelium wszystkich członków Kościoła. Przyjmowanie Ciała Chrystusa, czyli Komunia eucharystyczna jednocząc z Chrystusem czyni jednocześnie żywym członkiem Kościoła, jako Jego Mistycznego Ciała.

Widzialny wymiar komunii kościelnej w czasie sprawowania Eucharystii wymaga, aby uczestniczyli w niej ci, którzy w sposób pełny wcieleni są do Kościoła "przyjmują całą jego strukturę i wszystkie ustanowione w nim środki zbawienia oraz w jego widzialnym organizmie pozostają z Chrystusem, który rządzi nim przez papieża i biskupów, związani więzami wyznania wiary, sakramentów i kościelnego zwierzchnictwa oraz komunii" (KK 14). Wynika to z faktu, że Eucharystia jest najdoskonalszym znakiem i wyrazem komunii w Kościele. Udział w niej wymaga tej samej wiary dotyczącej istoty Eucharystii, więzi przez chrzest i sakrament świeceń24 .

Celebracja Eucharystii w zgromadzeniu liturgicznym złożonym z wiernych różnego stanu, wieku i pozycji społecznej "w sposób pełniejszy ujawnia naturę Kościoła". Jedność ta ma swoje źródło w jednym słowie i jednym Chlebie, w którym wszyscy uczestniczą. Dla budowania tej komunii w niedziele – Dzień Pański – Kościół wymaga, aby w Eucharystii uczestniczyła cała wspólnota parafialna, łącznie z grupami świeckich. W ten sposób ma miejsce "pielęgnowanie poczucia wspólnoty" Kościoła lokalnego i powszechnego. Takie zgromadzenie wiernych "jest figurą i znakiem jedności rodzaju ludzkiego w Chrystusie Głowie"25 .

Liturgia epifanią communio Ecclesiarum

Kościół powszechny, ze wszystkimi swoimi istotnymi elementami, uobecnia się w każdej cząstce ludu Bożego, nawet w najmniejszej wspólnocie powierzonej prezbiterowi i pozostającej w jedności z biskupem. Takie wspólnoty są ukształtowane "na obraz Kościoła powszechnego" (KK 23; DM 20). Konstytucja o Kościele i Dekret o misyjnej działalności Kościoła podkreślają znaczenie darów hierarchicznych dla kościelnej communio, porządek hierarchiczny jest dziełem Ducha Świętego danym Kościołowi (KK 4; DM 4). Hierarchia jest nie tylko znakiem jedności Kościoła, ale przez nią Kościół jest jeden i katolicki, stanowiąc communio Ecclesiarum.

Według Konstytucji o liturgii "szczególne ujawnienie się Kościoła (manifestatio Ecclesiae) dokonuje się w pełnym i czynnym uczestnictwie całego świętego ludu Bożego w tej samej celebracji liturgicznej, a zwłaszcza w tej samej Eucharystii […] pod przewodnictwem biskupa otoczonego prezbiterami i osobami posługującymi" (KL 41). Wierni zgromadzeni na liturgię, której przewodniczy biskup stojący na czele Kościoła partykularnego będącego cząstką Kościoła powszechnego, pozostają w łączności z nim i objawiają w ten sposób communio Ecclesiarum. Wyraża się to w wyznawaniu tej samej wiary, której głosicielem i stróżem jest biskup, w tych samych sakramentach sprawowanych w sposób określony przez Stolicę Apostolską, w jedności z którą pozostaje biskup i powierzony mu przez papieża Kościół partykularny. Ponieważ Kościół partykularny składa się z parafii zorganizowanych "pod przewodnictwem duszpasterza zastępującego biskupa" one także w pewien sposób "przedstawiają widzialny Kościół (repraesentant Ecclesiam visibilem) ustanowiony na całej ziemi" (KL 42). Występujące w Konstytucji o liturgii określenia manifestatio i repraesentatio Ecclesiae w całą pewnością można także tłumaczyć i rozumieć jako epifania Kościoła. Communiokażdej celebracji liturgicznej z innymi Kościołami, niezależnie od tego, czy przewodniczy jej biskup czy wyznaczony przez niego prezbiter, wyraża się tej w samej wierze, na której się opiera i która ją ożywia, na tych samych sakramentach, a zwłaszcza Eucharystii, i przez szafarza pozostającego w jedności hierarchicznej z następcą św. Piotra. Kongregacja Nauki Wiary mocno podkreśla, że ta communio zakorzeniona jest w Eucharystii i episkopacie26 . Jednak zwraca także uwagę, że sama celebracja Eucharystii nie uobecnia całego misterium Kościoła, lecz konieczne są także inne zasady jedności i powszechności Kościoła. Aby zgromadzenie liturgiczne, także eucharystyczne, było epifanią communio Ecclesiarum nie wystarczy sam fakt zebrania się wiernych "w imię Chrystusa" (por. Mt 18,20). W tym zgromadzeniu konieczna jest obecność i posługiwanie przedstawiciela hierarchii Kościoła z autentyczną sukcesją apostolską. Stwierdzenie, że Kościół powszechny jest komunią Kościołów nie oznacza jednak, "że każdy Kościół partykularny jest w sobie kompletnym podmiotem, a Kościół powszechny powstaje z wzajemnego uznania się Kościołów partykularnych. Kościół powszechny nie może być rozumiany jako suma Kościołów lokalnych ani jako federacja Kościołów partykularnych"27 . Dla rzeczywistej communio Ecclesiarum konieczna jest posługa następcy św. Piotra, który jest fundamentem jedności kolegium biskupów i jedności Kościoła powszechnego. Tę komunię podkreśla każda celebracja Mszy św. w modlitwie eucharystycznej przez wymienianie imion i modlitwę za papieża – głowę i znak jedności całego Kościoła, biskupa – pasterza Kościoła partykularnego, wszystkich biskupów pozostających w jedności z Papieżem i innymi biskupami stojącymi na czele Kościołów partykularnych, lub pełniącymi inne zadania w Kościele. Biskup Rzymu jest nie tylko widzialną głową Kościoła Chrystusowego, ale stoi na czele kolegium biskupów i pozostaje "trwałym i widzialnym źródłem i fundamentem jedności zarówno kolegium biskupów, jak wszystkich wiernych" (KK 23)28 . Takim "widzialnym źródłem i fundamentem jedności" w Kościołach partykularnych, w których istnieje i z których składa się "jeden i jedyny Kościół katolicki" jest biskup (KK 23). Dlatego także każdy Kościół partykularny jest prawdziwym Kościołem Jezusa Chrystusa (por. KK 26-28). Jedność między Kościołami partykularnymi w Kościele powszechnym opiera się najpierw na tej samej wierze, następnie na chrzcie, ale przede wszystkim na Eucharystii i episkopacie. Celebrowana we wspólnocie lokalnej Ofiara eucharystyczna nie jest nigdy wyłączną celebracją tylko tej wspólnoty, ale zawsze winna być Eucharystią "jednego, świętego, katolickiego i apostolskiego Kościoła"29 .

Elementem zewnętrznym i widzialnym Kościoła jako komunii w sprawowaniu Eucharystii jest zachowanie ustalonych przez Kościół zasad jej celebracji. Liturgia nie jest prywatna, nie należy do kapłana ani do wspólnoty, ale publiczna, należy do Kościoła. Ukazuje Kościół uniwersalny, wyraża miłość do Chrystusa i Kościoła a normy liturgiczne są konkretnym wyrazem eklezjalności Eucharystii. Każda wspólnota ma być otwarta na przyjęcie każdego i włączenie go do wspólnoty wiary i modlitwy30 . Liturgia jest epifanią communio Ecclesiarum zwłaszcza wtedy, gdy biskupi razem ze swoim prezbiterium i zebranym ludem celebrują liturgię Eucharystii, innych sakramentów i Liturgię Godzin.

Liturgia epifanią communio hierarchica

Kościół jako communio sanctorum i communio fidelium, będąc kapłańskim ludem Bożym ma jednocześnie strukturę hierarchiczną (por. KK 18-29). Jest on obecny we wszystkich prawowitych zgromadzeniach wiernych, jeśli one trwają przy swoich pasterzach, ci zaś pozostają w jedności z następcą św. Piotra. Communio hierarchica nie dotyczy jedynie jedności każdego biskupa i całego kolegium biskupów z papieżem, ale rozciąga się także na jedność z biskupem całego prezbiterium Kościoła partykularnego. Biskup Rzymu zleca poszczególnym biskupom, aby z tytułu święceń, w jedności z nim i pod jego zwierzchnictwem oraz w jedności całym kolegium biskupów troszczyli się "o cały Kościół i jego część, którą stanowi Kościół partykularny" (DB 3)31 . Dokument Kongregacji Nauki Wiary Communionis notio stwierdza, że "istnienie posługi następcy Piotra wewnątrz każdego Kościoła partykularnego jest koniecznym wyrazem tej podstawowej wzajemnej wewnętrzności między Kościołem powszechnym i Kościołem partykularnym"32 . Biskupi stojący na czele Kościołów partykularnych swoje istotne zadania mogą wypełnić jedynie dzięki współpracy ze złączonymi z nimi prezbiterami, którzy w "wykonywaniu swej władzy są zależni od biskupa", będąc jednocześnie jego współpracownikami i "pomocnym narzędziem". Pełniąc swoje posługiwanie w powierzonych im parafiach "w pewnym sensie" czynią biskupa obecnym w lokalnych zgromadzeniach wiernych (por. KK 28). Prezbiterzy złączeni z biskupem "uczestniczą we władzy, mocą której sam Chrystus buduje swoje Ciało, uświęca je i nim rządzi" (DK 2). Gromadząc w imieniu biskupa wiernych i sprawując w parafiach liturgię Eucharystii oraz innych sakramentów, uświęcają wiernych, wielbią Boga, reprezentują Kościół powszechny w powierzonej im wspólnocie i skutecznie przyczyniają się budowania całego Ciała Kościoła (por. KK 28)33 .

Liturgia jest epifanią communio hierarchica przez to, że w każdej celebracji eucharystycznej zgromadzona wspólnota, której przewodniczy prezbiter wyraża swoją jedność z papieżem, własnym biskupem, kolegium biskupów, prezbiterami i diakonami, wreszcie całym ludem Bożym34 . W ten sposób w liturgia podkreśla, że istotnym fundamentem jedności Kościoła są Eucharystia i jedność biskupów z papieżem, czyli sukcesja apostolska. W Kościele jest bowiem tylko jedna Eucharystia jako Ofiara Chrystusa i jedno kolegium biskupów pozostających w jedności z następcą św. Piotra.

Ta hierarchiczna jedność Kościoła doskonale i w sposób najbardziej widoczny na zewnątrz ukazuje się wtedy, gdy zgromadzeniu liturgicznemu przewodniczy biskup Kościoła partykularnego otoczony prezbiterami, diakonami oraz innymi posługującymi w liturgii. Dzieje się to głównie wtedy, gdy biskup przewodniczy Mszy św. koncelebrowanej, zwłaszcza w kościele katedralnym (por. KL 41; OWMR 203)35 . Przywrócona po Vaticanum II praktyka koncelebrowanej Eucharystii ukazuje nie tylko "jedność kapłaństwa" (KL 57§1), ale także jest publicznym wyrazem jedności hierarchicznej prezbiterów ze swoim biskupem (por. DK 7), znakiem liturgicznym miłości apostolskiej, posługi i braterstwa jednoczących każdego prezbitera z innymi członkami prezbiterium (por. DK 8) oraz komunii między Kościołami (por. DE 15). Dlatego Kościół zaleca ten sposób celebracji Eucharystii zawsze wtedy, kiedy dobro wiernych nie wymaga indywidualnego jej sprawowania (por. OWMR 199; 200; 201), a nawet w niektórych wypadach zezwala na kilkakrotne koncelebrowanie w ciągu dnia (OWMR 204). Msza św. koncelebrowana jest znakiem jedności ofiary, kapłaństwa i jedności całego ludu Bożego, wyraża i umacnia braterskie więzi między kapłanami (EM 47). Jednocześnie prawo kościelne nie zezwala na koncelebrę z szafarzami wspólnot chrześcijańskich, które nie są w jedności z Kościołem katolickim (por. KPK kan. 907).

Elementem zewnętrznym i widzialnym Kościoła jako komunii w sprawowaniu Eucharystii jest zachowanie ustalonych przez Kościół zasad jej celebracji. Wynika to stąd, że liturgia nie jest sprawą prywatną, nie należy ani do kapłana ani do wspólnoty, ale jest publicznym działaniem Kościoła i do niego należy. Ukazuje Kościół uniwersalny, wyraża miłość do Chrystusa i Kościoła. Wyrazem autentyczności i eklezjalności Eucharystii jest zachowanie ustalonych przez Kościół liturgicznych zasad jej celebracji oraz uczestnictwa w niej kapłanów i wiernych świeckich36 . Jedynie wtedy celebracja Eucharystii jest prawdziwą epifanią Kościoła Jezusa Chrystusa pojmowanego jako communio sanctorum, fidelium, Ecclesiarum et hierarchica.

Literatura

Balcerek G. Nadzwyczajny szafarz Komunii świętej współtwórcą komunii kościelnej. "Anamnesis" 10:2004 nr 38 s. 47-54.

Biela B. Kościół – wspólnota. Wspólnota jako zasada urzeczywistniania się Kościoła w ujęciu ks. Franciszka Blachnickiego (1921-1987). Katowice 1993.

Bokwa I. Społeczny wymiar Kościoła jako wspólnoty eucharystycznej według Hansa USA von Balthasara. "Studia Theologica Varsaviensia" 38:2000 nr 2 s. 33-42.

Czerwik S. Prezbiter przewodniczący sprawowaniu liturgii sakramentem Chrystusa w Duchu Świętym i w Kościele. "Ruch Biblijny i Liturgiczny" 42:1989 s. 179-187.

De Lubac H. Kościoły partykularne w Kościele powszechnym. Kraków: WAM 2004.

Galot J. La Cristologia nella “Sacrosanctum Concilium". “Notitiae" 20:1983 s. 305-319.

Kopeć J. Liturgia źródłem i szczytem życia Kościoła. "Roczniki Teologiczne" 48:2001 z. 8 s. 5-34.

Kozak M. Kościół jako communio według Gerarda Phlilipsa. Lublin 2003

Ratzinger J. Communio. Eucharystia – wspólnota – posłanie. W: Tenże. Kościół. Pielgrzymującą wspólnotą wiary. Red. S. O. Horn, V. Pfnür. Kraków Wyd. "M" 2005 s. 53-79.

Ratzinger J. Kościół wspólnota. Lublin 1993.

Ratzinger J. Kościół jako komunia. "L’Osservatore Romano" 13:1992 nr 10 s. 41-43.

Sartore D. Ecclesiologia e liturgia:principi metodologici e fondamenti teologici di un rapporto. W: Ecclesiologia e liturgia. Atti della X Settimana di studio dell’Associazione Professori di Liturgia. Bologna 28 agosto 1 aettembre 1981. Casale Monferrato: Marietti 1982 s. 10-29.

Schönborn Ch. Communio Sanctorum jako wspólnota trzech stanów Kościoła. ComP 9:1989 nr 3 s. 94-107.

Sobański R. Eklezjologia nowego Kodeksu Prawa Kanoniznego. "Prawo Kanoniczne" 28:1985 nr 1-2 s. 3-30.

[Przypisy – tyt. red.]

1 Zob. Cz. Krakowiak. Parafia ośrodkiem życia liturgicznego. "Roczniki Teologiczne" 49: 2002 z. 6 s. 53-77.

2 I. Oñatibia. La Ecelsiologia en la "Sacrosanctum Concilium". "Notitiae 20:1983 s. 651-654.

3 Zob. J. Pascher. Ekklesiologie in Konstitution des Vaticanum II über die heilige Liturgie. "Liturgisches Jahrbuch" 14:1964 s. 229-232; C. Vagaggini C. La chiesa si ritrova nella liturgia. “Rivista Liturgica" 51:1964 s. 343-354; W. Kasper. Kościół jako wspólnota. Refleksje nad eklezjologiczną ideą przewodnią Soboru Watykańskiego II. "Communio" 6:1986 nr 4 s. 26-42. E. Ozorowski. Epifanijny znak liturgii świętej. "Anamnesis" :1998/1999 nr 16 s. 71-80.

4 AAS 85:1993 s. 838-850; tłum. pol. "L’Osservatore Romano" 13:1992 nr 10 s. 37-41; zob. I. Bokwa. Kościół jako wspólnota. Wokół dokumentu Kongregacji ds. Doktryny Wiary. "Przegląd Powszechny" 1993 nr 1 s. 30-31; A. Czaja. Podstawowe elementy eklezjologii communio. "Teologia Praktyczna" 3:2002 s. 44-58.

5 Jan Paweł II. Vicesimus quintus annus nr 9.

6 Communionis notio nr 3; zob. N. Widok. Charakterystyczne cechy patrystycznej eklezjologii communio. W: Communio w chrześcijańskiej refleksji o Kościele s. 79-107.

7 Zob. S. Czerwik. Symbole wspólnototwórcze w celebracji Eucharystii. "Studia Theologica Varsaviensia“ 38:2000 nr 2 s. 67-105; H. Sobeczko. Liturgia epifanią Ducha Świętego. "Liturgia Sacra" 4:1998 nr 1 s. 15-22.

8 Communionis notio nr 3.

9 Zob. Cz. Krakowiak. Nowe akcenty w posoborowej nauce o sakramentach. W: W Służbie Bogu i ludziom. Red. H. Słotwińska. Lublin 2005 s. 162-164.168.

10 Communionis notio nr 4.

11 Zob. Czaja. Communio w eklezjologii Soboru Watykańskiego II i w dokumentach posoborowych s. 109-133; tenże. Integralna i pneumatologicznie zorientowana eklezjologia communio Waltera Kaspera. Tamże s. 235-253.

12 Zob. C. Vagaggini. Il senso teologia della liturgia. Roma 1965 s. 253-260; S. Czerwik. Pojęcie liturgii według dokumentów reformy soborowej i nowego Katechizmu Kościoła Katolickiego. W: Misterium liturgii w Katechizmie Kościoła Katolickiego. Red. J. Kopeć. Opole 1995 s. 23-24; M. Kunzler. Liturgia Kościoła. Poznań 1999 s. 35-41; A. Jankowski. Nowotestamentalne wzmianki o udziale Aniołów w liturgii Kościoła. W: Ante Deum stantes. Red. S. Koperek. Kraków 2002 s. 45-57.Cz. Krakowiak. Liturgia niebieska. EK X 1211-1212.

13 Communionis notio nr 3.

14 Zob. Cz. Krakowiak. Bierzmowanie. Sakrament inicjacji chrześcijańskiej. Lublin 2005 s. 163-168.

15 Jan Paweł II. Tertio millennio adveniente nr 45. Por. KKK 1212.

16 Communionis notio nr 5.

17 Por. tamże nr 6.

18 Zob. Czaja. Communio w eklezjologii Soboru Watykańskiego II i w dokumentach posoborowych s. 113-117.

19 Jan Paweł II. Ecclesia de Eucharistia nr 35; por. Communionis notio nr 4.

20 Jan Paweł II. Ecclesia de Eucharistia nr 34.

21 Zob. Cz. Krakowiak. Kapłan reprezentuje, czyli uobecnia Chrystusa Głowę Kościoła. W: Ante Deum stantes. Red. S. Koperek. Kraków 2002 s. 301-316.

22 Zob. Cz. Krakowiak. Zgromadzenie liturgiczne jako podmiot celebracji. "Ruch Biblijny i Liturgiczny" 42:1989 s. 168-17; tenże. Posługi i funkcje liturgiczne: teoria i praktyka. W: W trosce o Kościół. Red. A. Jarząbek. Lublin 1999 s. 193-203; tenże. Posługiwanie duchownych i świeckich w Kościele. W: W służbie wartościom. Red. R. Kamiński i in. Kielce 1999 s. 272-292.

23 Communionis notio nr 5.

24 Jan Paweł II. Ecclesia de Eucharistia nr 37.

25 Kongregacja Kultu Bożego. Eucharisticum Mysterium nn. 18; 6; Jan Paweł II. List apostolski Dies Domini nr 36; zob. Cz. Krakowiak. Niedziela jako dzień Kościoła. "Roczniki Teologiczne" 47: 2000 z. 8 s. 57-73.

26 Communionis notio nr 11.

27 Tamże nr 8.

28 Tamże nr 12.

29 Communionis notio nr 11.

30 Jan Paweł II. Ecclesia de Eucharistia nr 52.

31 Por. Communionis notio nn. 11-13.

32 Tamże nr 13.

33 Zob. J. Bujak. Pierwszeństwo Kościoła powszechnego wobec Kościołów lokalnych. "Collectanea Theologica" 76:2006 nr 1 s. 39-56.

34 Tamże nr 14.

35 Zob. G. Boselli. Le débat sur la concélébration après Vatican II. "La Maison-Dieu" 2000 nr 224 s. 29-59 ; D. Lebrun. Difficultés de la concélébration et ministère du prêtre. Tamże s. 67-85 ; J.F. Chiron. Les enjeux symboliques de la concélébration. Tamże s. 107-137; J. Kobienia. Koncelebra – liturgiczny znak jedności. Na marginesie współczesnej dyskusji i praktyki. "Liturgia Sacra" 8:2002 nr 1 s. 11-21.

36 Jan Paweł II. Ecclesia de Eucharistia nr 52 ; zob. Cz. Krakowiak. Prawo wiernych do Eucharystii Kościoła. "Roczniki Teologiczne" 53:2006 z. 8 s. 207-224.