Ks. Julian Nastałek
Wiara celebrowana w liturgii w nauczaniu Benedykta XVI
(2015)

Wprowadzenie

Papież-senior Benedykt XVI przypominał, że akt wiary posiada nie tylko wymiar osobisty, ale także wspólnotowy, ponieważ "Kościół jest tym, który wierzy pierwszy, i w ten sposób prowadzi, karmi i podtrzymuje naszą wiarę"1. Wiara wspólnoty wierzących jest wyznawana osobiście przede wszystkim w chwili przyjęcia sakramentu chrztu świętego, zaś nasze wspólne Wierzymy jest urzeczywistniane przez zgromadzenie liturgiczne (podczas chrztu i bierzmowania słyszymy słowa: taka jest nasza wiara, taka jest wiara Kościoła, której wyznawanie jest naszą chlubą w Jezusie Chrystusie, Panu naszym; a w mszalnych obrzędach komunijnych modlimy się słowami: nie zważaj na grzechy nasze, lecz na wiarę swojego Kościoła)2. Mamy więc do czynienia z wiarą celebrowaną we wspólnocie Kościoła. Pragniemy, aby ten Rok – pisał Benedykt XVI, ogłaszając Rok Wiary w Liście Apostolskim "Porta Fidei" – rozbudził w każdym wierzącym aspiracje do wyznawania wiary w pełni i z odnowionym przekonaniem, z ufnością i nadzieją. Będzie to też dobra okazja, by z większym zaangażowaniem celebrować wiarę w liturgii, a zwłaszcza w Eucharystii, która "jest szczytem, do którego zmierza działalność Kościoła, i zarazem jest źródłem, z którego wypływa cała jego moc"3.

Celem niniejszego opracowania jest ukazanie wybranych wątków nauczania i działalności Benedykta XVI na temat wiary celebrowanej w liturgii.

1. Prymat liturgii prymatem Boga

Liturgiczna linia pontyfikatu Benedykta XVI, której trudno było nie zauważyć, wzbudzała w Kościele wiele emocji. Papież-senior często sięgał do skarbca liturgii Kościoła i podkreślał jej nierozerwalny związek z wiarą i życiem chrześcijańskim. W 2007 roku przez nowe regulacje prawne otworzył szeroki dostęp do celebracji Mszy świętej według mszału bł. Jana XXIII, co sprowokowało żywą dyskusję nad liturgią w wielu kręgach teologicznych. Ponadto sam dawał przykład pięknych celebracji liturgicznych, które miały być wzorem dla całego Kościoła i zaproszeniem do pogłębionej refleksji nad służbą Bożą. Należy również przypomnieć, że liczne dzieła z tematyki liturgicznej zostały napisane przez Josepha Ratzingera przed jego wyborem na papieża, a także często zabierał on głos w tej dziedzinie4. Spuścizna ta wykazuje wyraźną ciągłość z jego nauczaniem jako następcy św. Piotra5.

Dlaczego Papież-senior podkreślał tak mocno rolę liturgii? W przedmowie do XI tomu Opera omnia poświęconemu teologii liturgii Benedykt XVI napisał:

"Sobór Watykański II rozpoczął swe prace od omówienia «Schematu o liturgii świętej», który potem, 4 grudnia 1963 roku, został uroczyście ogłoszony jako pierwszy owoc tego wielkiego zgromadzenia kościelnego, mający rangę konstytucji (...) To, co zewnętrznie może się wydawać przypadkiem, okazuje się słuszną decyzją również z perspektywy wewnętrznej, a mianowicie ze względu na hierarchię tematów i zadań Kościoła. Rozpoczynając od tematu liturgii, jednoznacznie podkreślono prymat Boga, priorytet tematu Boga. Najpierw Bóg – to mówi nam rozpoczynanie od liturgii. Gdzie czynnikiem decydującym nie jest wzgląd na Boga, tam wszystko pozostałe traci swe ukierunkowanie. Słowa Reguły św. Benedykta: «Nie może być nic ważniejsze od Służby Bożej» odnoszą się w szczególny sposób do monastycyzmu, w hierarchii priorytetów jednak mają znaczenie także dla życia Kościoła i jednostki - dla każdej w odpowiadający jej sposób. Pożyteczną rzeczą będzie, być może, przypomnienie tutaj, że słowa «ortodoksja» - doksa nie znaczy «opinia», lecz «chwała» chodzi tu o poprawne myślenie o Bogu, lecz o właściwy sposób oddawania Mu chwały i odpowiadania Mu. Podstawowe pytanie człowieka, który zaczyna poprawnie rozumieć siebie samego, jest następujące: Jakie powinno być moje spotkanie z Bogiem? Dlatego uczenie się poprawnego sposobu wielbienia Boga – ortodoksji właśnie – jest najważniejszym darem, który otrzymujemy od wiary. Gdy po pewnym czasie wahań zaakceptowałem projekt wydania moich wszystkich pism, było dla mnie rzeczą oczywistą, że przyjęta przez sobór hierarchia priorytetów powinna być decydująca i dlatego na początku musi się znaleźć tom zawierający pisma poświęcone tematyce liturgicznej. Liturgia Kościoła stanowiła dla mnie od dziecka podstawową rzeczywistość mego życia, a w teologicznej szkole takich nauczycieli, jak Schmaus, Söhngen, Pascher i Guardini, stała się także centrum mojej pracy teologicznej. Jako kierunek swych studiów obrałem teologię fundamentalną, ponieważ chciałem przede wszystkim gruntownie przeanalizować pytanie: Dlaczego wierzymy? W pytaniu tym zawierało się jednak od samego początku inne jeszcze: pytanie o poprawną odpowiedź dawaną Bogu, a więc pytanie dotyczące kultu Bożego. W tej właśnie perspektywie należy rozumieć moje prace poświęcone liturgii. Centrum moich zainteresowań nie stanowiły specyficzne problemy liturgiki, istotne było dla mnie zakorzenienie liturgii w podstawowym akcie wiary chrześcijańskiej, a w konsekwencji również jej miejsce w całości naszej ludzkiej egzystencji"6.

Ze słów Benedykta XVI wynika jednoznacznie, iż konsekwencją wiary jest adoracja Boga, czyli należny Mu jako Stworzycielowi i Zbawicielowi kult uwielbienia oddawany przez człowieka. Liturgia zatem, jako poprawna odpowiedź dawana objawiającemu się Bogu, w naturalny sposób wypływa z aktu wiary. Jest to jednocześnie rzeczywistość o najwyższym znaczeniu dla życia Kościoła, gdyż wskazuje na absolutne pierwszeństwo Boga.

Idąc po tej linii i ponownie odwołując się do nauczania II Soboru Watykańskiego, Papa emeritus w jednej ze swoich katechez tak wyjaśnia istotę liturgii:

"Możemy zatem zadać pytanie: czym jest to dzieło Boże, w którym zgodnie z naszym powołaniem mamy uczestniczyć? Odpowiedź, którą daje nam soborowa Konstytucja o liturgii świętej, jest pozornie dwojaka. W numerze 5. mówi, że dziełem Bożym są wydarzenia historyczne, które przynoszą nam zbawienie, których szczytem jest śmierć i zmartwychwstanie Jezusa Chrystusa; ale w numerze 7. Konstytucja definiuje czynności liturgiczne jako «dzieło Chrystusa». W rzeczywistości te dwa znaczenia są nierozłącznie związane. Jeśli zadamy sobie pytanie, kto zbawia świat i człowieka, jedyna odpowiedź brzmi: Jezus z Nazaretu, Pan i Chrystus, ukrzyżowany i zmartwychwstały. A gdzie uobecnia się dzisiaj dla nas, dla mnie tajemnica śmierci i zmartwychwstania Chrystusa, która przynosi zbawienie? Odpowiedź brzmi: w działaniu Chrystusa poprzez Kościół, w liturgii, zwłaszcza w sakramencie Eucharystii, w którym staje się obecna ofiara Syna Bożego, który nas odkupił; w sakramencie pojednania, w którym przechodzi się od śmierci grzechu do nowego życia; i w innych czynnościach sakramentalnych, które nas uświęcają (por. Presbyterorum ordinis, 5). Tym samym tajemnica paschalna śmierci i zmartwychwstania Chrystusa jest centrum teologii liturgicznej Soboru"7.

W tym fragmencie Benedykt XVI przypomina organiczny związek między zbawczym dziełem Chrystusa dokonanym w historii a jego uobecnieniem w liturgii. Liturgia jest szczególnym miejscem spotkania wierzących z Trójjedynym Bogiem. Dokonuje się to przez czynności i słowa. Stąd wynika fakt, iż:

"(...) dobra celebracja liturgiczna po pierwsze musi być modlitwą, rozmową z Bogiem, przede wszystkim słuchaniem, a potem odpowiedzią. Bóg dał nam słowo i liturgia podsuwa nam słowa; musimy wejść w słowa, w ich znaczenie, przyjąć je, wewnętrznie się z nimi zestroić, w ten sposób stajemy się dziećmi Bożymi, podobnymi do Boga. (...) Podstawowym, zasadniczym elementem dialogu z Bogiem w liturgii jest zgodność tego, co mówimy ustami, z tym, co mamy w sercu. (...) Nasze serce, nasze wnętrze musi otworzyć się uległe na Słowo Boże i skupić się na modlitwie Kościoła, aby zostało ukierunkowane na Boga przez słowa, których słucha i które wypowiada. Spojrzenie serca musi podążać do Pana, który jest pośród nas: ta postawa ma znaczenie fundamentalne8".

Papieżowi-seniorowi chodzi o postawę otwartości i uległości wobec słowa Bożego oraz skupienia na celebrowanej liturgii, aby było możliwe osobiste doświadczenie obiektywnej obecności Boga. W ten sposób Papież wskazywał, że liturgia:

"jest aktem, w którym wierzymy, że Bóg wkracza w naszą rzeczywistość i możemy Go spotkać, dotknąć. Jest aktem, w którym wchodzimy w kontakt z Bogiem: przychodzi On do nas, a my jesteśmy przez Niego oświeceni. Z tego względu, kiedy w refleksji na temat liturgii koncentrujemy naszą uwagę jedynie na tym, jak uczynić ją pociągającą, interesującą i piękną, grozi nam zapomnienie o tym, co istotne: liturgię sprawuje się dla Boga, a nie dla nas samych, jest ona Jego dziełem: On jest podmiotem, a my musimy się na Niego otworzyć i pozwolić, aby prowadził nas On i Jego Ciało, którym jest Kościół"9.

Benedykt XVI dostrzega zatem możliwość błędnego – antropocentrycznego – spojrzenia na liturgię, które zaciemnia i zniekształca jej fundamentalny teo- oraz chrystocentryczny charakter i nie pozwala na przyjęcie otwartym sercem Bożego działania w świętych misteriach. Logika liturgii jest logiką Wcielenia Chrystusa:

"stał się On bliskim, obecnym wkraczając w dzieje i w ludzką naturę, stając się jednym z nas. Obecność ta trwa w Kościele – jego Ciele. Tak więc liturgia nie jest wspomnieniem minionych wydarzeń, ale jest żywą obecnością tajemnicy paschalnej Chrystusa, która przekracza i jednoczy czasy i przestrzenie. Jeśli w celebracji nie ujawnia się centralne miejsce Chrystusa, nie mamy liturgii chrześcijańskiej, całkowicie zależnej od Pana i wspieranej Jego stwórczą obecnością. Bóg działa przez Chrystusa, a my możemy jedynie działać za Jego pośrednictwem i w Nim. Każdego dnia powinno w nas wzrastać przekonanie, że liturgia nie jest naszym "czynieniem", ale działaniem Boga w nas i z nami"10.

Jednocześnie Papież senior wskazuje na jeszcze inny istotny aspekt liturgii, mianowicie jej wymiar eklezjologiczny:

"W Katechizmie Kościoła Katolickiego czytamy: "W liturgii Nowego Przymierza każda czynność liturgiczna, szczególnie celebracja Eucharystii i sakramentów, jest spotkaniem Chrystusa i Kościoła" (n. 1097); tak więc celebruje "Christus totus", cała wspólnota, Ciało Chrystusa zjednoczone ze swą Głową. Tak więc liturgia nie jest jakimś rodzajem "auto-manifestacji" wspólnoty, lecz przeciwnie wyjściem ze zwykłego "bycia sobą", zamknięcia w samych sobie i przyjściem na wielką ucztę, wejściem do wielkiej żywej wspólnoty, w której karmi nas sam Bóg. Liturgia implikuje powszechność i ten powszechny charakter musi ciągle na nowo wkraczać do świadomości wszystkich. Liturgia chrześcijańska jest kultem powszechnej świątyni, jaką jest Zmartwychwstały Chrystus, którego ramiona są wyciągnięte na krzyżu, aby wszystkich przyciągnąć w ucisku odwiecznej miłości Boga. Jest to kult otwartego nieba. Nigdy nie jest on jedynie wydarzeniem odizolowanej wspólnoty, w jej umiejscowieniu w czasie i przestrzeni. Ważne jest, aby każdy chrześcijanin czuł się i był naprawdę wszczepiony w owo powszechne "my", stanowiące podstawę i schronienie dla "ja", w ciele Chrystusa, którym jest Kościół"11.

Skoro liturgia sprawowana w Kościele ma charakter powszechny, ważne jest przypomnienie Benedykta XVI, że:

"Liturgii nie sprawuje jednostka - kapłan czy wierny – ani też jakaś grupa, lecz jest ona w przede wszystkim działaniem Boga za pośrednictwem Kościoła, który ma swoją własną historię, swoją bogatą tradycję i swoją kreatywność. Ta uniwersalność i fundamentalna otwartość, właściwa całej liturgii, jest jednym z powodów dla których nie może ona być tworzona czy modyfikowana przez poszczególną wspólnotę czy też ekspertów, ale musi być wierna formom Kościoła powszechnego.

Także w liturgii najmniejszej wspólnoty jest zawsze obecny cały Kościół. Dlatego we wspólnocie liturgicznej nie ma «obcych». W każdej celebracji liturgicznej współuczestniczy cały Kościół, niebo i ziemia, Bóg i ludzie. Liturgia chrześcijańska, nawet jeśli jest sprawowana w konkretnym miejscu i przestrzeni, wyrażając «tak» określonej wspólnoty, jest ze swej natury katolicka, pochodzi ze wszystkiego i prowadzi do wszystkiego, w jedności z papieżem, biskupami, z wierzącymi wszystkich czasów i wszystkich miejsc. Im bardziej celebracja jest ożywiana świadomością tego faktu, tym owocniej realizuje się w niej autentyczny sens liturgii12".

Z przytoczonych fragmentów nauczania Papieża seniora wyłania się spójne rozumienie liturgii jako prawdziwego opus Dei – dzieła Bożego, które jest sprawowane w Kościele, czyli Ciele Chrystusa. To dzieło, w którym Pan zajmuje centralne miejsce, ma charakter zbawczy dla człowieka, a jednocześnie jest doskonałym, powszechnym i otwartym kultem Boga o kosmicznych wymiarach.

2. Zasada lex orandi - lex credendi

Benedykt XVI wielokrotnie przypominał, że Kościół sprawując liturgię, wyznaje jednocześnie swoją wiarę. Tę wzajemną zależność wyraża zasada lex orandi - lex credendi (prawo modlitwy jest prawem wiary, czyli Kościół wierzy tak, jak się modli) autorstwa Prospera z Akwitanii13, mnicha z okolic Marsylii, przyjaciela Augustyna i obrońcy jego nauki, zwłaszcza w zakresie doktryny o łasce. Relację pomiędzy treścią wiary a liturgią od starożytności ujmowano wedle tej zasady, choć w historii Kościoła była ona różnie formułowana. Można ogólnie stwierdzić, że wyraża ona zależność między dogmatem i sposobem modlitwy Kościoła. Sentencja lex orandi - lex credendi ujmuje zagadnienie wzajemnej relacji liturgii i wiary sygnalizując, że jest to zależność dwukierunkowa. Liturgia jest normą dla wiary, ale też norma wiary (lex credendi) musi być zasadą dla życia modlitwy14.

Ważnym dokumentem Benedykta XVI, który powołuje się na tę zasadę jest posynodalna adhortacja apostolska Sacramentum caritatis15 poświęcona Eucharystii. Szczególnie trzy fragmenty dotyczą interesującego nas zagadnienia. Pierwszy z nich przypomina misteryjny charakter Eucharystii i wskazuje na wzajemną zależność wiary i sakramentów w Kościele:

"«Oto, wielka tajemnica wiary!». Tym wyrażeniem wypowiadanym natychmiast po słowach konsekracji, kapłan głosi sprawowane misterium i odsłania swój zachwyt nad substancjalną przemianą chleba i wina w Ciało i Krew Pana Jezusa, rzeczywistością, która przekracza wszelkie ludzkie zrozumienie. W istocie Eucharystia jest w całym tego słowa znaczeniu «tajemnicą wiary», «streszczeniem i podsumowaniem całej naszej wiary». Wiara Kościoła jest istotowo wiarą eucharystyczną i karmi się ona w szczególny sposób przy stole Eucharystii. Wiara i sakramenty to dwa uzupełniające się aspekty życia kościelnego. Wzbudzona przez głoszenie słowa Bożego, dzięki łasce wiara karmi się i wzrasta w spotkaniu ze zmartwychwstałym Panem, które realizuje się w sakramentach: «Wiara wyraża się w obrzędzie a obrzęd zwiększa i umacnia wiarę». Dlatego też sakrament Ołtarza pozostaje zawsze w centrum życia Kościoła; «dzięki Eucharystii, Kościół odradza się ciągle na nowo!». Im żywsza jest wiara eucharystyczna w Ludzie Bożym, tym głębsze jest jego uczestnictwo w życiu kościelnym poprzez świadome przylgnięcie do misji, jaką Chrystus powierzył swoim uczniom. Świadczy o tym sama historia Kościoła. Każda wielka reforma wiąże się, w jakiś sposób, z odkryciem w wierze obecności eucharystycznej Pana wśród swego ludu"16.

Wiara zatem jest konieczna dla owocnego sprawowania liturgii, która ze swej strony umacnia i ożywia samą wiarę. Nieco dalej w tym samym dokumencie Benedykt XVI pisze, iż:

"Na Synodzie Biskupów rozważano wiele na temat wewnętrznej relacji pomiędzy wiarą i celebracją, uwydatniając jasno związek pomiędzy lex orandi i lex credendi oraz podkreślając prymat czynności liturgicznej.

Eucharystię należy przeżywać jako tajemnicę wiary autentycznie celebrowaną, w pełnej świadomości, że «intellectus fidei w Kościele pozostaje w pierwotnym związku z czynnością liturgiczną». W tym zakresie refleksja teologiczna nie może nigdy abstrahować od porządku sakramentalnego, ustanowionego przez samego Chrystusa. Z drugiej zaś strony akcja liturgiczna nigdy nie może być rozważana powierzchownie, w oderwaniu od tajemnicy wiary. Źródłem naszej wiary i liturgii eucharystycznej jest bowiem samo wydarzenie: dar, jaki Chrystus uczynił z samego siebie w tajemnicy paschalnej17".

Zostały tu przywołane dwa przeciwstawne rozumienia zasady lex orandi – lex credendi. Oznacza to, że liturgia z jednej strony jest prawdziwym locus theologicus, "miejscem" urzeczywistniania się wiary Kościoła, a z drugiej strony ta właśnie wiara wpływa na kształt liturgii. A zatem relacja liturgia-wiara nie jest jednostronna i w związku z tym nie jest wystarczające twierdzenie, że liturgia stanowi normę dla wiary. Musi być ono zrównoważone odwrotnym sformułowaniem, to jest, że wiara stanowi prawo modlitwy. W tym kontekście liturgia sprawowana w Kościele jako publiczny kult Boży nabiera cech bariery chroniącej przed subiektywnym traktowaniem wiary przez poszczególnych chrześcijan18.

Trzecie odwołanie Benedykta XVI do starożytnej zasady lex orandi – lex credendi w adhortacji poświęconej Eucharystii dotyka zagadnienia piękna:

"Związek pomiędzy tajemnicą, w którą się wierzy i tajemnicą, którą się celebruje wyraża się w sposób szczególny w teologicznej i liturgicznej wartości piękna. Liturgia bowiem, jak i zresztą Objawienie chrześcijańskie, ma wewnętrzny związek z pięknem: jest veritatis splendor. (...) W Jezusie, jak miał zwyczaj mówić św. Bonawentura, kontemplujemy piękno i blask początków. Odnoszenie się do atrybutu piękna nie jest jedynie estetyzmem, ale jest sposobem docierania do nas prawdy o miłości Boga w Chrystusie poprzez piękno. Fascynuje nas i porywa, odrywając nas od nas samych i pociągając nas ku naszemu prawdziwemu powołaniu: ku miłości. (...) Jezus Chrystus ukazuje nam, jak prawda miłości potrafi przemienić ciemną tajemnicę śmierci w jasne światło zmartwychwstania. Tu blask chwały Bożej przekracza wszelkie istniejące w świecie piękno. Prawdziwym pięknem jest miłość Boga, która definitywnie objawiła się nam w tajemnicy paschalnej.

Piękno liturgii jest częścią tej tajemnicy; ona jest najwyższym wyrazem chwały Bożej i stanowi, w pewnym sensie, otwarcie się Nieba ku ziemi (...). Piękno nie jest więc jedynie czynnikiem dekoracyjnym liturgii; ono jest jej elementem konstytutywnym, gdyż jest atrybutem samego Boga i Jego Objawienia. Wszystko to winno sprawić, byśmy byli świadomi, jaką należy zachować uwagę, by liturgia jaśniała zgodnie z jej właściwą naturą"19.

Emerytowany Papież wyjaśnił tutaj jak w kategorii piękna potwierdza się wzajemny związek liturgii i wiary. Piękno w aspekcie teologicznym, wyrażające się w miłości Boga, który oddał się człowiekowi w Chrystusie, wymaga odpowiedzi w postaci piękna liturgii jako wyrazu Bożej chwały20.

Benedykt XVI wielokrotnie wracał do myśli wyrażonych w adhortacji. Przykładem może być przemówienie podczas kongresu diecezji rzymskiej w r. 2010:

"La Santa Messa, celebrata nel rispetto delle norme liturgiche e con un’adeguata valorizzazione della ricchezza dei segni e dei gesti, favorisce e promuove la crescita della fede eucaristica. Nella celebrazione eucaristica noi non inventiamo qualcosa, ma entriamo in una realtà che ci precede, anzi che abbraccia cielo e terra e quindi anche passato, futuro e presente. Questa apertura universale, questo incontro con tutti i figli e le figlie di Dio è la grandezza dell’Eucaristia: andiamo incontro alla realtà di Dio presente nel corpo e sangue del Risorto tra di noi. Quindi, le prescrizioni liturgiche dettate dalla Chiesa non sono cose esteriori, ma esprimono concretamente questa realtà della rivelazione del corpo e sangue di Cristo e così la preghiera rivela la fede secondo l’antico principio lex orandi - lex credendi. E per questo possiamo dire che “la migliore catechesi sull’Eucaristia è la stessa Eucaristia ben celebrata"21.

Konkretnym zastosowaniem zasady lex orandi - lex credendi w prawodawstwie liturgicznym Kościoła stał się opublikowany przez Benedykta XVI 7 lipca 2007 r. list apostolski w formie motu proprio zatytułowany "Summorum Pontificum"22. Określa on sytuację prawną, jeśli chodzi o stosunek między liturgią przed (mszał z 1962 r. wydany z polecenia bł. Jana XXIII) i po reformie (mszał Pawła VI z 1970 r.) dokonanej po II Soborze Watykańskim. Papież na początku dokumentu "potwierdził tradycyjną zasadę, która jest stosowana od niepamiętnych czasów i którą należy zachować w przyszłości, głoszącą, "że każdy Kościół partykularny musi uzgadniać z Kościołem powszechnym nie tylko to, co dotyczy nauki wiary i znaków sakramentalnych, ale i to, co dotyczy zwyczajów powszechnie przyjętych w nieprzerwanej tradycji apostolskiej, które muszą być przestrzegane nie tylko po to, by uniknąć błędów, ale i po to, by przekazywać wiarę w jej integralności, bo zasada modlitwy Kościoła odpowiada jej zasadzie wiary"23.

Następnie Papież deklaruje, że poprzedni mszał nigdy nie został zniesiony. Nie chodzi tu zatem o ponowne wprowadzenie do użytku, wręcz przeciwnie, po pewnych obserwacjach historycznych, Benedykt XVI wskazuje na ciągłość jego używania w całej historii Kościoła łacińskiego. Papież określa stosunek tych dwóch mszałów następującymi słowami:

"Mszał Rzymski promulgowany przez Pawła VI jest zwyczajnym wyrażeniem lex orandi Kościoła katolickiego obrządku łacińskiego. Jednak Mszał Rzymski promulgowany przez św. Piusa V i ponownie wydany przez bł. Jana XXIII powinien być uważany za nadzwyczajne wyrażenie tej samej lex orandi i traktowany z należną czcią ze względu na jego czcigodne i starożytne użycie. Te dwie formy wyrazu legis orandi Kościoła w żaden sposób nie będą prowadzić do podziału w lex credendi Kościoła. Są one dwoma sposobami zastosowania jedynego obrządku rzymskiego. Dlatego jest godziwe celebrowanie Ofiary mszalnej zgodnie z wydaniem wzorcowym Mszału Rzymskiego promulgowanego przez bł. Jana XXIII i nigdy nie zniesionego, jako nadzwyczajną formą liturgii Kościoła"24.

Tym samym Papież w jednoznaczny sposób przypomina, iż fakt istnienia tych dwóch form liturgicznych nie jest jednoznaczny z jakimkolwiek zakłóceniem porządku wiary Kościoła. Wiara może zatem wyrażać się w różnych formach liturgicznych, którym należy się szacunek i troska o ich zachowanie jako prawdziwego skarbu.

Aby rozproszyć wszelkie obawy i wątpliwości odnośnie postanowień motu proprio Benedykt XVI wystosował list do biskupów, w którym czytamy:

"Nie ma żadnej sprzeczności pomiędzy tymi dwoma wydaniami Rytu Rzymskiego. W historii liturgii jest wzrost i postęp, nie ma za to żadnych zerwań. To, co poprzednie pokolenia uważały za święte, świętym pozostaje i wielkim także dla nas, przez co nie może być nagle zabronione czy wręcz uważane za szkodliwe. skłania nas to do tego, byśmy zachowali i chronili bogactwa będące owocem wiary i modlitwy Kościoła i byśmy dali im odpowiednie dla nich miejsce"25.

Pierwszorzędnym powodem, dla którego Papież przypomniał wiernym Kościoła, że wcześniejsze formy liturgiczne nigdy nie zostały prawnie zniesione i stanowią dalej skarb dla całej katolickiej teraźniejszości jest uświadomienie na powrót podstawowej prawdy o ciągłości teologii i liturgii, a nie o jakimkolwiek przerwaniu czy wręcz rewolucji w łonie katolicyzmu po Vaticanum II26.

Pytany o powody wydania motu proprio Benedykt XVI odpowiedział:

"Odnowiona liturgia Drugiego Soboru Watykańskiego jest ważną formą Mszy, którą dzisiaj sprawuje Kościół. Chciałem lepiej udostępnić formę poprzednią przede wszystkim po to, aby pozostała utrzymana wewnętrzna spoistość historii Kościoła. nie wolno nam mówić: przedtem wszystko było na opak, teraz wszystko jest właściwe, gdyż we wspólnocie, w której najważniejsza jest modlitwa i Eucharystia, nie może być całkiem niesłuszne nic, co wcześniej było czymś najświętszym. Chodziło o wewnętrzne pojednanie z własną przeszłością, o wewnętrzną kontynuację wiary i modlitwy Kościoła"27.

W związku z decyzją o stosowaniu mszału z 1962 r. pojawił się problem z wielkopiątkową modlitwą za Żydów. Aby uniknąć nieporozumień, Papież zadecydował o zmianie tekstu. Usunięte zostały z niej słowa o "zaślepieniu" i "ciemnościach", uważane przez Żydów za obraźliwe. Nowo sformułowany tekst mówi o Jezusie jako o Chrystusie i Zbawicielu wszystkich ludzi, a zatem również i Żydów. Nowa formuła nie mówi zatem niczego naprawdę nowego, a wyraża jedynie to, co do tej pory uważano za oczywiste28.

Drugim po Summorum Pontificum zarządzeniem o podobnym znaczeniu dla liturgii była wydana w 2009 r. Konstytucja apostolska Anglicanorum Coetibus powołująca ordynariaty personalne dla anglikanów pragnących jedności z Kościołem katolickim29. W kwestii liturgii Papież postanowił, iż:

"Nie wykluczając celebracji liturgicznych według Rytu Rzymskiego, Ordynariat może sprawować Najświętszą Eucharystię oraz inne sakramenty, Liturgię Godzin oraz inne celebracje liturgiczne według ksiąg liturgicznych właściwych tradycji anglikańskiej, zatwierdzonych przez Stolicę Apostolską, aby w obrębie Kościoła katolickiego zachować tradycje liturgiczne, duchowe i duszpasterskie Wspólnoty Anglikańskiej jako cenny dar, karmiący wiarę członków Ordynariatu oraz skarb, którym można się dzielić z innymi30".

To sformułowanie podkreśla dopuszczoną prawnie różnorodność w liturgii Kościoła i przyjęcie form wyrosłych w innej tradycji duchowej za prawdziwą wartość budującą wiarę.

3. Papieska mistagogia liturgiczna

Ważnym obszarem, w którym Benedykt XVI realizował swoje nauczanie o wierze celebrowanej w liturgii była mistagogia. Liturgia bowiem powinna łączyć konkretne życie człowieka i jego wiarę. Założenia programowe dotyczące tego zagadnienia zostały zawarte w adhortacji Sacramentum caritatis:

"Z tego podstawowego chrześcijańskiego doświadczenia rodzi się wymóg drogi mistagogicznej, w której zawsze winny być obecne trzy elementy:

a) Nade wszystko chodzi o objaśnienie obrzędów w świetle wydarzeń zbawczych, zgodnie z żywą tradycją Kościoła. Celebracja Eucharystii zawiera bowiem w swym nieskończonym bogactwie ciągłe odniesienia do historii zbawienia. W Chrystusie ukrzyżowanym i zmartwychwstałym jest nam rzeczywiście dane celebrowanie centralnego wydarzenia jednoczącego całą rzeczywistość (por. Ef 1, 10). Od samego początku wspólnota chrześcijańska odczytywała wydarzenia z życia Jezusa, a w szczególności tajemnicę paschalną, w powiązaniu z całą historią starotestamentalną.

b) Katecheza mistagogiczna powinna zadbać ponadto o wprowadzenie wiernych w znaczenie znaków zawartych w obrzędach. To zadanie jest szczególnie pilne w naszych czasach, mocno nacechowanych techniką, w których grozi utrata zdolności rozumienia znaków i symboli. Zadaniem tej katechezy jest nie tyle informować, ile wzbudzić i wychować wrażliwość wiernych na język znaków i gestów, które w połączeniu ze słowem stanowią obrzęd.

c) W końcu trzeba dołożyć starań, aby w katechezie mistagogicznej ukazać wiernym znaczenie obrzędów w powiązaniu z życiem chrześcijańskim we wszystkich jego wymiarach, pracy i zaangażowań, myśli i uczuć, aktywności i wypoczynku. Do tej części katechezy należy ponadto pouczenie o związku tajemnic celebrowanych w obrzędzie z odpowiedzialnością misyjną wiernych. W tym znaczeniu, dojrzałym skutkiem mistagogii jest świadomość, iż własna egzystencja jest stopniowo przemieniana przez celebrowane święte misteria. Celem zresztą wszelkiego chrześcijańskiego wychowania jest uformowanie wiernego jako «nowego człowieka» w dojrzałej wierze, uzdalniającej go do świadczenia we własnym środowisku o chrześcijańskiej nadziei, którą żywi31"

Katecheza mistagogiczna proponowana przez Benedykta XVI jest zatem realizowana w trzech wymiarach: celebratywnym, misteryjnym oraz egzystencjalnym32: objaśnienie obrzędów w świetle wydarzeń zbawczych, zgodnie z żywą tradycją Kościoła; wprowadzenie wiernych w znaczenie znaków zawartych w obrzędach; ukazanie znaczenia obrzędów w powiązaniu z życiem chrześcijańskim we wszystkich jego wymiarach. W takim modelu katechezy liturgia jest ukazana jako ta, która scala doświadczenie wiary i życie człowieka.

Papież senior nie tylko przedstawił metodologię mistagogii, ale sam wcielał ją w życie, i to od początku swojej posługi jako Następcy św. Piotra. W dwóch homiliach wygłoszonych podczas Mszy świętych w dniu inauguracji pontyfikatu 24 kwietnia 2005 r.33 i z okazji objęcia katedry Biskupa Rzymu 7 maja34 ukazał w mistrzowski sposób sens posługi piotrowej w Kościele, odwołując się do nowo opublikowanych i zatwierdzonych przez niego jako pierwszy oficjalny dokument obrzędów inauguracji pontyfikatu35, na które składa się m.in. nałożenie paliusza, przekazanie Pierścienia Rybaka oraz objęcie katedry papieskiej w bazylice laterańskiej36.

Szczególną okazją do homilii mistagogicznych były dla Benedykta celebracje wielkoczwartkowe. Podczas Mszy św. Krzyżma Papież tłumaczył bogatą symbolikę poświęcanych wówczas olejów i ich znaczenie w życiu chrześcijańskim37, a kapłanom wyjaśniał teologię szat liturgicznych38, tekstów Modlitwy Eucharystycznej i Liturgii Godzin39 oraz znaczenie obrzędów święceń (nałożenie rąk i ich namaszczenie Krzyżmem)40. Celebracja Wigilii Paschalnej z udzielaniem chrztu dorosłym oraz Msza św. w święto Chrztu Pańskiego, podczas której Papież chrzcił dzieci, była okazją do podjęcia tematyki obrzędów chrztu świętego41. Analogicznie Msza św. z udzieleniem święceń prezbiteratu stanowiła sposobność do wyjaśnienia obrzędów przekazywania godności kapłańskiej42, a uroczystość Najświętszego Ciała i Krwi Pańskiej była okazją do pogłębienia rozumienia poszczególnych momentów liturgii mszalnej oraz kultu Eucharystii poza Mszą świętą43. Podczas spotkania z dziećmi, które przyjęły I Komunię św. Benedykt XVI, odpowiadając na ich pytania, tłumaczył wartość i sens przyjmowania Eucharystii i korzystania z sakramentu pokuty44. Natomiast w Środę Popielcową Papież wyjaśniał znaczenie obrzędu posypania popiołem i procesji pokutnej45. To oczywiście tylko niektóre przykłady z obfitego papieskiego przepowiadania, które przybierało formę mistagogii. W każdym z tych wystąpień Benedykt XVI starał się nie tylko zaprezentować jak najgłębsze znaczenie poszczególnych obrzędów, znaków czy tekstów liturgicznych, wskazując na ich zakorzenienie w Piśmie św. i Tradycji Kościoła oraz ich odniesienie do historii zbawienia, ale również, odwołując się do doświadczenia wiary słuchaczy, pragnął powiązać celebrację, w której w danym momencie uczestniczyli, z różnymi wymiarami życia chrześcijańskiego. W ten sposób do dwuczłonowej zasady lex orandi - lex credendi Papież dołączał kolejny – lex vivendi, tzn. prawo modlitwy jest nie tylko prawem wiary, ale także prawem życia chrześcijanina.

4. Reforma liturgii Benedykta XVI

Istotnym zagadnieniem, które należy poruszyć przy omawianiu naszego tematu jest działalność reformatorska Benedykta XVI na polu liturgii46. Obejmowała ona przede wszystkim kwestie dotyczące liturgii papieskiej, ale także pewne zagadnienia o zasięgu ogólnokościelnym, i – co jest szczególnie ważne – zawsze towarzyszyło jej stosowne wyjaśnienie czy to ze strony samego Papieża czy to poprzez Urząd Papieskich Celebracji Liturgicznych z Mistrzem Papieskich Celebracji Liturgicznych na czele. Na stronie internetowej Stolicy Apostolskiej w ramach podstrony dotyczącej celebracji liturgicznych wyodrębniono dwie sekcje, które zajmują się wyjaśnieniem poszczególnych zreformowanych aspektów liturgii papieskiej. W pierwszej sekcji dostępne są opracowania dotyczące następujących haseł:

· fanon papieski

· nowa ambona dla celebracji papieskich w Bazylice św. Piotra

· paliusz

· ferula

· krucyfiks w centrum ołtarza

· śpiew Ewangelii w języku greckim podczas niektórych celebracji papieskich

· Komunia św. przyjmowana na język i w postawie klęczącej

· momenty ciszy podczas celebracji

· używanie języka łacińskiego

· piękno w każdym aspekcie obrzędu liturgicznego

· kardynałowie diakoni oraz używanie dalmatyki

· obrzęd Resurrexit w Niedzielę Zmartwychwstania Pańskiego47.

Natomiast w drugiej sekcji zostały zamieszczone publikacje i wywiady ks. Guido Mariniego, Mistrza Papieskich Celebracji Liturgicznych, gdzie znajdziemy m.in. omówione następujące tematy:

· zmodyfikowane obrzędy inauguracji pontyfikatu48

· nowy obrzęd kanonizacji49

· obrzęd błogosławieństwa i nałożenia paliuszy50

· modyfikacje w obrzędach zaaprobowane przez Benedykta XVI – konsystorz pomiędzy tradycją a innowacją51

· nowy pastorał dla Benedykta XVI

· paliusz papieski między ciągłością a rozwojem

· nowości liturgiczne w obrzędach Bożonarodzeniowych pod przewodnictwem papieża

· język celebracji liturgicznej

· chrzty pod przewodnictwem papieża w Kaplicy Sykstyńskiej

· noty oraz wyjaśnienia dla celebracji liturgicznych okresu Adwentu, Narodzenia Pańskiego, Wielkiego Tygodnia, Najświętszego Ciała i Krwi Chrystusa, beatyfikacji Jana Pawła II, Roku Kapłańskiego,

a także syntetyczne omówienia zmian w papieskiej liturgii52.

Nie ulega wątpliwości, iż tak szerokie omówienie kwestii liturgicznych, a szczególnie podjętych działań reformatorskich na stronie internetowej Stolicy Apostolskiej było życzeniem Papieża, tak by jak największa liczba wiernych mogła zaznajomić się ze znaczeniem świętych obrzędów celebrowanych przez Następcę św. Piotra, a przez to pogłębić nie tylko swoją wiedzę religijną, ale przede wszystkim wiarę, która się w tych obrzędach wyraża. Benedykt XVI jako Summus Pontifex dawał w ten sposób czytelny sygnał o prymacie liturgii, czyli prymacie Boga, któremu należy się właściwy kult oddawany przez wierzących w Kościele. Wszystkie podjęte przez Papieża reformy liturgiczne miały za zadanie uczynić ten kult jak najbardziej odpowiedni i wzniosły oraz jak najlepiej wyrażający prawdy wiary katolickiej i apostolskiej. Jak zauważył G. Marini, "przede wszystkim chodzi o zmiany, które dokonywane są według logiki rozwoju w ciągłości z przeszłością. Nie mamy więc do czynienia z zerwaniem ani z przeciwstawieniem w stosunku do poprzednich pontyfikatów. Po drugie – wprowadzone zmiany służą pobudzaniu prawdziwego ducha liturgii, tak jak życzył sobie tego Sobór Watykański II"53. Chodzi zatem o proponowaną przez Benedykta XVI od początku pontyfikatu "hermeneutykę reformy, odnowy zachowującego ciągłość jedynego podmiotu-Kościoła, który dał nam Pan; ten podmiot w miarę upływu czasu rośnie i rozwija się, zawsze jednak pozostaje tym samym, jedynym podmiotem - Ludem Bożym w drodze54". Przykładowo poprzez umiejscowienie krzyża na środku ołtarza Benedykt XVI tłumaczy właściwy kierunek celebracji, kiedy to celebrans i zgromadzenie nie patrzą wzajemnie na siebie, lecz wspólnie patrzą na Pana. Ponadto związanie ołtarza i krzyża pozwala uwypuklić ofiarniczy wymiar Eucharystii55. Z tych samych powodów Papież kilkakrotnie celebrował Mszę św. versus Deum – ad orientem, w Kaplicy Sykstyńskiej i Kaplicy Paulińskiej Pałacu Apostolskiego.

Udzielanie Komunii św. przez Benedykta XVI wyłącznie do ust wiernym w pozycji klęczącej w pełnej harmonii z aktualnymi przepisami liturgicznymi miało na celu podkreślenie preferencji dla tego sposobu, który lepiej ukazuje się prawdę o rzeczywistej obecności Chrystusa w Eucharystii, wspomaga pobożność wiernych i łatwiej wprowadza ich do głębi misterium56.

Z kolei modyfikacje w obrzędach zastrzeżonych Papieżowi (inauguracja pontyfikatu, nałożenie paliuszy, kanonizacja) polegały przede wszystkim na ich przesunięciu na zewnątrz celebracji Eucharystii w celu uwydatnienia jej wewnętrznej jedności i absolutnie wyjątkowego charakteru oraz unikania włączania do niej elementów, które ze swej natury nie są z nią ściśle związane57.

Ponadto należy w tym miejscu przypomnieć, że Benedykt XVI zdawał sobie sprawę, że celebracje papieskie zarówno pod względem ceremonialnym jak i muzycznym są wzorem dla sprawowania liturgii w całym Kościele i żywił nadzieję, że jego sposób celebrowania świętych tajemnic wpłynie na ogólne podniesienie poziomu liturgii, a tym samym na głębsze przeżywanie tajemnic wiary58.

Benedykt XVI wkrótce po rozpoczęciu pontyfikatu wprowadził nowe procedury obrzędu beatyfikacji59. "Decyzja Papieża, że nie będzie on przewodniczył osobiście obrzędom beatyfikacji, odpowiada szeroko odczuwanej potrzebie mocniejszego podkreślenia przez sposób sprawowania obrzędów istotnej różnicy między beatyfikacją i kanonizacją oraz widoczniejszego włączenia Kościołów partykularnych w akt beatyfikacji poszczególnych sług Bożych"60.

Ważną decyzją Benedykta XVI odnośnie liturgii całego Kościoła było wydanie w 2008 r. poprawionego trzeciego wydania typicznego Missale Romanum61. Wprowadzono zmiany i uzupełnienia dzięki którym ta księga liturgiczna lepiej odpowiada praktyce przekazywanej w Kościele rzymskim. W Ogólnym wprowadzeniu do Mszału Rzymskiego zmieniony został punkt mówiący o wymienianiu imienia biskupa w Modlitwie eucharystycznej. W wydaniu wzorcowym mszału nie będą zamieszczane Modlitwy eucharystyczne na Msze św. z udziałem dzieci, zostały natomiast wprowadzone trzy nowe formuły rozesłania wiernych (zapowiedziane przez Benedykta XVI w adhortacji apostolskiej Sacramentum caritatis62), które wyrażają związek pomiędzy sprawowaną Mszą św. a chrześcijańską misją w świecie. Poprawione wydanie mszału posiada Supplementum, w którym znalazły się nowe teksty modlitw Wigilii Zesłania Ducha Świętego, nowe modlitwy nad darami do pewnych formularzy mszalnych, teksty na obchody liturgiczne wprowadzone do kalendarza ogólnego po wydaniu mszału w 2002 roku63.

W 2008 roku z woli Papieża Kongregacja Kultu Bożego i Dyscypliny Sakramentów nakazała opuszczenie stosowania i wymawiania w obrzędach liturgicznych, śpiewach i modlitwach Imienia Bożego w postaci tetragramu JHWH i zastąpienie Go odpowiednikiem Adonaj i Kyrios (po polsku Pan)64. W uzasadnieniu tej decyzji, czytamy, że "przy tłumaczeniu własnego świętego imienia Boga należy zachować najwyższą wierność i szacunek. W szczególności, jak podaje Instrukcja Liturgiam authenticam (nr 41): Zgodnie z niepamiętną tradycją, widoczną już we wspomnianym przekładzie Septuaginty, imię Boga wszechmogącego, wyrażone po hebrajsku przez święty tetragram, po łacinie wyrazem «Dominus», w każdym języku narodowym należy oddać wyrazem o tym samym znaczeniu. Unikanie ze strony Kościoła wymawiania imienia Bożego w formie tetragramu ma swoje podstawy. Oprócz przyczyny czysto filologicznej istnieje również powód związany z wiernością Tradycji kościelnej. Od początku jej istnienia święty tetragram nigdy nie był wypowiadany w środowisku chrześcijańskim ani przetłumaczony na żaden język, na jaki została przetłumaczona Biblia"65.

Istotną kwestią dla Benedykta XVI było poprawne tłumaczenie tekstów liturgicznych. W liście datowanym na 17 listopada 2006 kardynał Francis Arinze, ówczesny prefekt Kongregacji ds. Kultu Bożego i Dyscypliny Sakramentów, działając z polecenia Papieża, zwrócił się do przewodniczących konferencji biskupich na całym świecie, aby przy tłumaczeniu Mszału Rzymskiego na języki narodowe używali dosłownego tłumaczenia słów konsekracji wina – słowa pro multis mają być wszędzie tłumaczone jako "za wielu", a nie, jak to jest w wielu krajach, "za wszystkich"66. Z kolei w 2012 r. Benedykt XVI w liście skierowanym do abpa Roberta Zollitscha, przewodniczącego Konferencji Biskupów Niemieckich, a za jego pośrednictwem do wszystkich biskupów niemieckojęzycznych przypomniał obowiązujące tłumaczenie słów pro multis. Treść korespondencji to przede wszystkim teologiczne, egzegetyczne i pastoralne uzasadnienie tłumaczenia wierniejszego łacińskiemu tekstowi konsekracji wina. Uwzględniając trudności i niepokój wiernych, jakie wywoływały zmiany rozpoczęte 50 lat temu, w tym relacja między tłumaczeniem i interpretacją oraz uznając jak głęboko teksty liturgiczne dotyczą życia duchowego, Papież przypomniał, że podjęto decyzję o gruntownej katechezie przed wprowadzeniem nowego tłumaczenia mszału, poprzez którą biskupi kapłanom, a kapłani wiernym muszą wytłumaczyć znaczenie słów. Papież wyjaśnił jednocześnie, że Kościół – szczególnie w tekstach liturgicznych – obowiązuje respekt wobec słów Chrystusa. Przypomniał również, iż zawarte m.in. w przekazie św. Pawła słowa "za was“ nie oznacza zawężenia dzieła zbawczej śmierci Chrystusa, a jej konkretyzację, dlatego też kanon rzymski uwzględnił w swoim tekście obydwa biblijne warianty "za was i za wielu", które wcale nie znoszą uniwersalnego przesłania "za wszystkich"67.

Benedykt XVI jako pokłosie Roku Kapłańskiego polecił przygotować teksty liturgiczne na święto naszego Pana Jezusa Chrystusa Najwyższego i Wiecznego Kapłana, pozostawiając decyzję co do ich używania poszczególnym konferencjom episkopatów68. Episkopat Polski podjął decyzję o wprowadzeniu nowego święta Pańskiego w listopadzie 2012 roku, a Kongregacja ds. Kultu Bożego i Dyscypliny Sakramentów w lutym 2013 r. wydała dekret o zatwierdzeniu nowego święta dla Polski, zaaprobowała także polskie przekłady tekstów liturgicznych69. Dla księży nowe święto obchodzone w czwartek po Zesłaniu Ducha Świętego jest zachętą, by wpatrywali się w Chrystusa Kapłana, a dla wiernych – by nieśli kapłanom duchowe wsparcie.

Na krótko przed ustąpieniem ze stolicy św. Piotra Benedykt XVI zarządził, aby zostały zmodyfikowane niektóre formuły obrzędów chrztu dzieci. Dotychczasowe określenie communitas christiana – wspólnota chrześcijańska zostało zastąpione słowem Ecclesia Dei – Kościół Boży. Poprzez tę zmianę obrzęd chrzcielny jaśniej wyraża prawdę o zadaniu Matki Kościoła w celebrowaniu sakramentów70. To Kościół Boży – w całej swojej powszechnej, katolickiej naturze – przyjmuje kandydatów na chrześcijan, nie zaś rozumiana na różne sposoby wspólnota chrześcijańska.

Zmianą w liturgii zaaprobowaną przez Benedykta XVI, ale wprowadzoną w życie już przez Papieża Franciszka jest włączenie imienia św. Józefa do II, III i IV Modlitwy eucharystycznej71. Jest to wychodzące naprzeciw licznym prośbom wiernych uzupełnienie decyzji Jana XXIII z 1962 r. o włączeniu imienia św. Józefa do Kanonu rzymskiego72 oraz potwierdzenie szczególnej formy kultu, jakim Kościół chce darzyć św. Józefa – swojego Opiekuna ze względu na jego rolę w historii zbawienia i orędownictwo za całym ludem Bożym.

Podsumowanie

Przechodząc do uwag konkludujących niniejsze opracowanie, należy stwierdzić wybitnie liturgiczny charakter pontyfikatu Benedykta XVI. Wynika on z faktu głębokiego zakorzenienia osoby i twórczości teologicznej Josepha Ratzingera w liturgii Kościoła, czemu sam wielokrotnie dawał świadectwo. Jednocześnie jego uwaga skupiona na liturgii jest podkreśleniem prymatu Boga i przypomnieniem o konieczności oddawania Mu właściwej czci. Liturgia jest dziełem Chrystusa i Kościoła, szczególnym miejsce spotkania wierzących z Trójjedynym Bogiem. Powszechny charakter liturgii wyklucza dokonywanie w niej manipulacji, które zaciemniają jej istotę i sens. Benedykt XVI podczas pełnienia posługi Piotrowej starał się o tym wciąż przypominać, zarówno poprzez różne formy nauczania, jak też przez osobisty przykład celebrowania świętych tajemnic, a także poprzez posunięcia reformatorskie na polu liturgii. Szczególną uwagę Papież przykładał do starożytnej zasady lex orandi – lex credendi, wyrażającej ścisłą i dwukierunkową zależność między liturgią a wiarą Kościoła, odnosząc ją zwłaszcza do celebracji Eucharystii. Skutkiem wierności tej zasadzie była troska Benedykta XVI nie tylko o to, by liturgia wyrażała w jak najlepszy sposób prawdy wiary, ale także by odznaczała się prawdziwym pięknem oraz ciągłością z kultem oddawanym Bogu w dotychczasowej historii Kościoła. Poprzez katechezę mistagogiczną Papież starał się uwydatnić związek celebrowanych tajemnic z egzystencją chrześcijanina, tak aby uczestnictwo w liturgii przynosiło obfite owoce w życiu wiernych. Z kolei podjęciu przez Benedykta XVI szeregu reform w materii liturgii przyświecał zamysł przypomnienia i uwypuklenia pewnych prawd wiary, które w ostatnich czasach uległy zapomnieniu lub nie były dostatecznie wyeksponowane.

Intencją, a jednocześnie – jak można to już bezdyskusyjnie stwierdzić – owocem tej wielopłaszczyznowej aktywności i troski Papieża seniora o liturgię jest powstanie nowego ruchu liturgicznego, który pragnie wcielać w życie całe bogactwo liturgicznej spuścizny Josepha Ratzingera/Benedykta XVI73.

[Przypisy – tyt. red.]

1 Katechizm Kościoła Katolickiego (KKK), wyd. drugie popr., Poznań 2002, nr 168.

2 Tamże, nr 167.

3 Benedictus PP. XVI, Litterae Apostolicae motu proprio datae quibus annus fidei incohatur, AAS 103 (2011), s. 723-734; tłum. pol.: Benedykt XVI, List apostolski w formie motu proprio Porta fidei, Poznań 2012, nr 9.

4 Refleksja teologiczna Josepha Ratzingera nad misterium liturgii Kościoła została wyrażona w publikacjach, które składają się na XI tom dzieł zebranych: G. L. Müller (red.), Gesammelte Schriften. Band XI: Theologie der Liturgie. Die sakramentale Begründung christlicher Existenz, Freiburg im Breisgau 2008; wyd. pol.: K. Góźdź, M. Górecka (red.) Opera omnia. T. XI: Teologia liturgii. Sakramentalne podstawy życia chrześcijańskiego, tłum. W. Szymona, Lublin 2012.

5 Zob. D. Zalewska, Reforma liturgii? Służba Boża w myśli teologicznej Josepha Ratzingera, Toruń 2008; M. Biliniewicz, The Liturgical Vision of Pope Benedict XVI. A Theological Inquiry, Bern 2013; G. Bachanek, Pierwszeństwo Boga w myśli liturgicznej Josepha Ratzingera, "Warszawskie Studia Teologiczne" XXII/2 (2010), s. 205-214.

6 Benedykt XVI, Przedmowa do wprowadzającego tomu moich pism, tłum. W. Szymona [w:] J. Ratzinger, Teologia liturgii..., s. 1-2.

7 Benedykt XVI, Liturgia jest służbą i uczestnictwem w dziele Bożym, Audiencja generalna 26 września 2012, "L’Osservatore Romano" wyd. pol. [dalej OsRomPol] 347 (2012), nr 11, s. 45-46.

8 Tamże, s. 46.

9 Benedykt XVI, Liturgia chrześcijańska jest kultem otwartego nieba dla wszystkich, Audiencja generalna 3 października 2012, OsRomPol 348 (2012), nr 12, s. 42.

10 Tamże, s. 41.

11 Tamże.

12 Tamże.

13 Zob. B. Altaner, A. Stuiber, Patrologia. Życie, pisma i nauka Ojców Kościoła, tłum. P. Pachciarek, Warszawa 1990, s. 586-588.

14 Zob. M. Link, Znaczenie i historia sentencji "lex orandi, lex credendi", "Łódzkie Studia Teologiczne" 2001, nr 10, s. 241-248; A. Żądło, "Lex orandi – lex credendi" w modlitwach nad darami Adwentu w Mszale Pawła VI. Studium hermeneutyczno-liturgiczne, Katowice 2013, s. 21-65 (Geneza i wymowa adagium "lex orandi-lex credendi"); H. J. Vogt, Lex orandi – lex credendi, [w:] Veritati et caritati. w służbie teologii pojednania. Prace dedykowane Księdzu Biskupowi Alfonsowi Nossolowi z okazji sześćdziesiątej rocznicy urodzin i piętnastolecia święceń biskupich, red. P. Jaskóła, Opole 1992, s. 180-192; S. Sosnowski, Kościół wierzy tak jak się modli (KKK 1124), "Collectanea Theologica" 67, 4 (1997), s. 114-119; B. Ferdek, Wzajemna relacja między "lex orandi – lex credendi", "Studia Salvatoriana Polonica" 6 (2012), s. 45-60; P. De Clerck, "Lex orandi, lex credendi". Sens originel et avatars historiques d’un adage équivoque, "Questiones Liturgiques" 59, 4 (1978), s. 193-212.

15 Benedictus PP. XVI, Adhortatio Apostolica Postsynodalis Ad Episcopos Sacerdotes Consecratos Consecratasque necnon Christifideles laicos de Eucharistia vitae missionique Ecclesiae fonte et culmine “Sacramentum caritatis", AAS 99 (2007), s. 105-180; tłum. pol.: Benedykt XVI, Posynodalna adhortacja apostolska Sacramentum caritatis o Eucharystii, źródle i szczycie życia i misji Kościoła, Poznań 2007.

16 Benedykt XVI, Sacramentum caritatis, 6.

17 Tamże, 34.

18 Zob. A. Żądło, op. cit., s. 50-51.

19 Benedykt XVI, Sacramentum caritatis, 35.

20 Zob. J. Szymik, Theologia benedicta. T. II, Katowice 2012, s. 64-65.

21 Benedetto XVI, Discorso. Apertura del convegno ecclesiale della Diocesi di Roma sul tema: “Si aprirono lori gli occhi, lo riconorebbero e lo annunziarono". L’Eucarestia domenicale e la testimonianza della carità (15-17 giugno 2010), 15 czerwca 2010, http://www.vatican.va/holy_father/benedict_xvi/speeches/2010/june/documents/hf_ben-xvi_spe_20100615_conv-diocesi-roma_it.html.

22 Benedictus PP. XVI, Litterae Apostolicae “Summorum Pontificum" Motu Proprio datae De usu extraordinario antiquae formae Ritus Romani, AAS 99 (2007), s. 777-781; tłum. pol.: Benedykt XVI, List apostolski w formie Motu proprio Summorum pontificum; List do biskupów, wyd. Pallotinum, Poznań 2007.

23 Pontificia Commissio Ecclesia Dei, Instructio ad exsequendas Litteras Apostolicas “Summorum Pontificum" a S. S. Benedicto PP. XVI Motu Proprio datas, AAS 103 (2011), s. 413-420, tłum. pol.: http://www.vatican.va/roman_curia/pontifical_commissions/ecclsdei/documents/rc_com_ecclsdei_doc_20110430_istr-universae-ecclesiae_pl.htmln, nr 3.

24 Benedykt XVI, Summorum pontificum, nr 1.

25 Benedictus PP. XVI, Epistula ad Episcopos Catholicae Ecclesiae Ritus Romani, AAS 99 (2007), s. 798, tłum. pol.: Benedykt XVI, List apostolski w formie Motu proprio Summorum pontificum; List do biskupów, Poznań 2007.

26 Zob. K. Tyburowski, Kontekst historyczno-kościelny dokumentu Benedykta XVI Summorum Pontificum z 7 lipca 2007 r., "Studia Sandomierskie. Teologia-Filozofia-Historia", t. XVI (2009), z. 3-4, s. 147-173; J. Bujak, Blaski i cienie posoborowej reformy liturgicznej w świetle Motu Proprio Benedykta XVI "Summorum Pontificum", "Studia Koszalińsko-Kołobrzeskie", 13 (2008), s. 7-28.

27 Benedykt XVI w rozmowie z Peterem Sewaldem, Światłość świata. Papież, Kościół i znaki czasu, Kraków 2011, s. 117.

28 W. Kasper, Wielkopiątkowa modlitwa za Żydów. Dyskusje wokół ostatnich zmian (2008), OsRomPol 303 (2008), nr 5, s. 59; Komunikat Sekretariatu Stanu na temat nowej modlitwy «Oremus et pro Iudaeis» i stosunków katolicko-żydowskich, OsRomPol 303 (2008), nr 5, s. 59.

29 Benedictus PP. XVI, Constitutio apostolica Anglicanorum Coetibus qua Personales Ordinariatus pro Anglicanis conduntur qui plenam communionem cum Catholica Ecclesia ineunt, AAS 101 (2009), s. 985-990; tłum. pol.: Benedykt XVI, Konstytucja apostolska "Anglicanorum Coetibus" o ustanowieniu Ordynariatów Personalnych dla anglikanów przystępujących do pełnej wspólnoty z Kościołem Katolickim, OsRomPol, 319 (2010), nr 1, s. 11-13.

30 Tamże, III.

31 Benedykt XVI, Sacramentum caritatis, 64.

32 P. Mąkosa, Terminologiczne podstawy katechezy mistagogicznej, "Roczniki pastoralno-katechetyczne" 59 (2012), nr 4, s. 182-183.

33 Benedykt XVI, Wsłuchiwać się z całym Kościołem w słowo i wolę Chrystusa. Homilia z okazji inauguracji pontyfikatu, 24.04.2005, OsRomPol 26 (2005), nr 6, s. 11-12.

34 Tenże, Posługa Papieża gwarancją posłuszeństwa Chrystusowi i Jego słowu, 7 V 2005 — Msza św. w bazylice św. Jana na Lateranie z okazji objęcia katedry Biskupa Rzymu, OsRomPol 275 (2005), nr 7-8, s. 18-20.

35 Officium de Liturgicis Celebrationibus Summi Pontificis, Ordo Rituum pro Ministerii Petrini Initio Romae Episcopi, e Civitate Vaticana 2005; P. Marini, Introduzione, [w:] Ufficio delle Celebrazioni Liturgiche del Sommo Pontefice, Inizio del Ministero Petrino del Vescovo di Roma Benedetto XVI, Città del Vaticano 2006, s. 4. Zob. J. Stefański, Liturgiczne obrzędy i zwyczaje inauguracji pontyfikatu Benedykta XVI, "Teologia Praktyczna" 8 (2007), s. 77-91.

36 Zob. G. Busani, Due omelie mistagogiche, [w:] Inizio del Ministero Petrino..., s. 443-457.

37 Benedykt XVI, Bądźmy prawdziwymi chrześcijanami, godnymi tego miana, 21 kwietnia 2011 — Msza św. Krzyżma w Wielki Czwartek, OsRomPol 334 (2011), nr 6, s. 32-33; Nieśmy światu radość płynącą z prawdy o Bogu z nami, 1 kwietnia 2010 — Msza św. Krzyżma w Wielki Czwartek, OsRomPol 323 (2010), nr 6, s. 27-28.

38 Tenże, Prośmy Boga, aby przyoblekł nas w szatę miłości, 5 kwietnia 2007 — Msza św. Krzyżma w Wielki Czwartek, OsRomPol 293 (2007), nr 5, s. 21-22.

39 Tenże, Kapłan musi czuwać, żeby świat był wrażliwy na Boga, 20 marca 2008 — Msza św. Krzyżma w Wielki Czwartek, OsRomPol 303 (2008), nr 5, s. 6-7.

40 Tenże, Nasze ręce niech się staną rękami Chrystusa, 13 kwietnia 2006 — Msza św. Krzyżma w Wielki Czwartek, OsRomPol 283 (2006), nr 5, s. 10-12.

41 Tenże, Śmierć i zmartwychwstanie Chrystusa stały się dla nas lekarstwem na wieczność, 3 kwietnia 2010 — Wigilia Paschalna, OsRomPol 323 (2010), nr 6, s. 31-32; Bóg zstąpił w otchłań grzechu, aby każdemu podać rękę, 13 stycznia 2008 — Msza św. w niedzielę Chrztu Pańskiego, OsRomPol 300 (2008), nr 2, s. 35; Chrzest oświeca światłem Chrystusa i wprowadza w tajemnicę «Boga-z-nami», 10 stycznia 2010 — Msza św. w Niedzielę Chrztu Pańskiego, OsRomPol 320 (2010), nr 2, s. 21-22; Nasze wielkie «tak» dla kultury życia, 8 stycznia 2006 — Msza św. w Niedzielę Chrztu Pańskiego.

42 Tenże, Sprawowanie Najświętszej Ofiary jest misją, 29 kwietnia 2012 — Homilia podczas Mszy św. w Niedzielę Dobrego Pasterza i święcenia kapłańskie, OsRomPol 344 (2012), nr 6, s. 19-20.

43 Tenże, Eucharystia skarbem naszego życia, 15 czerwca 2006 – Homilia wygłoszona w uroczystość Najświętszego Ciała i Krwi Chrystusa, OsRomPol 286 (2006), nr 9-10, s. 40.

44 Tenże, Niech Jezus będzie waszym Przyjacielem, 15 października 2005 – Spotkanie Benedykta XVI z dziećmi pierwszokomunijnymi, OsRomPol 279 (2006), nr 1, s. 47-48.

45 Tenże, Wielkopostna droga pokuty i pokory, 22 lutego 2012 — Homilia podczas Mszy św. w Środę Popielcową, OsRomPol 342 (2012), nr 4, s. 30-31; Człowiek współczesny potrzebuje wewnętrznej odnowy, 21 lutego 2007 — Msza św. w Środę Popielcową, OsRomPol 292 (2007), nr 4, s. 44-45.

46 Zob. N. Bux, La riforma di Benedetto XVI. La liturgia tra innovazione e tradizione, Milano 2008; M. Biliniewicz, The Liturgical Vision of Pope Benedict XVI, op. cit., s. 151-213; A. Reid, The Liturgical Reform of Benedict XVI, [w:] N. J. Roy, J. E. Rutheford (red.), Benedict XVI and the Sacred Liturgy, Dublin 2010, s. 156-180.

47 http://www.vatican.va/news_services/liturgy/details/ns_liturgy_20091117_approfondimenti_it.html.

48 Officium de Liturgicis Celebrationibus Summi Pontificis, Rescritto “ex audientia Ss.mi". Modifiche all’"Ordo Rituum pro Ministerii Petrini Initio Romae Episcopi", AAS 105 (2013), s. 329-330. Aktualny obrzęd inauguracji pontyfikatu Biskupa Rzymu znajduje się na stronie http://www.vatican.va/news_services/liturgy/libretti/2013/20130319_inizio-ministero-petrino.pdf.

49 Officium de Liturgicis Celebrationibus Summi Pontificis, Ritus benedictionis et impositionis palliorum, “Notitiae" 549-550, vol. 49 (2012), nr 5-6, s. 289-293, przedruk polski z komentarzem: Urząd ds. Papieskich Celebracji Liturgicznych, Nowy obrzęd błogosławienia i nałożenia paliusza, “Anamnesis" 71 (2012), s. 46-48.

50 Officium de Liturgicis Celebrationibus Summi Pontificis, Canonizationis Ritus, “Notitiae" 555-556, vol. 49 (2012), nr 11-12, s. 611-614; zob. P. Baścik, Zmiany w obrzędzie kanonizacji, “Anamnesis" 73 (2013), s. 97-101.

51 Officium de Liturgicis Celebrationibus Summi Pontificis, Ordo Consistorii ordinarii publici, “Notitiae" vol. 49 (2012), nr 1-2, s. 56-64; przedruk polski z komentarzem: Urząd ds. Papieskich Celebracji Liturgicznych, Nowy obrzęd kreowania kardynałów, “Anamnesis" 70 (2012), s. 41-46.

52 http://www.vatican.va/news_services/liturgy/documents/ns_liturgy_20090924_pubblicazioni_it.html.

53 G. Marini, Piękno w liturgii. Intervista per "Inside the Vatican" (W. Rędzioch), http://www.vatican.va/news_services/liturgy/2011/documents/ns_lit_doc_20110307_inside-vatican_pl.html; Zob. Intervista di mons. Guido Marini al periodico mensile “Radici Cristiane n. 42 del mese di marzo 2009, http://www.vatican.va/news_services/liturgy/2009/documents/ns_lit_doc_20090301_radici-cristiane_it.html; tłum. pol.: Ks. Guido Marini: Od liturgii zaczyna się odnowa i reforma Kościoła, http://www.nowyruchliturgiczny.pl/2009/02/ks-g-marini-od-liturgii-zaczyna-sie.html.

54 Benedykt XVI, Przemówienie do Kurii Rzymskiej, 22 grudnia 2005 r., AAS 98 (2006), s. 40-53; OsRomPol 280 (2006), nr 2, s. 15-20.

55 "Wyniki badań są ze wszech miar oczywiste: pomysł, że kapłan i lud w modlitwie powinni wzajemnie na siebie patrzeć, zrodziła się dopiero w chrześcijaństwie nowoczesnym i jest kompletnie obca chrześcijaństwu antycznemu. Jest oczywiste, że kapłan i lud nie modlą się zwróceni ku sobie nawzajem, ale w kierunku jedynego Pana. Tak więc patrzą podczas modlitwy w tym samym kierunku: albo w kierunku Wschodu jako kosmicznego symbolu Pana, który przychodzi, albo, gdzie to jest niemożliwe, w kierunku obrazu przedstawiającego Chrystusa w absydzie, bądź w kierunku krzyża lub po prostu w kierunku nieba, tak jak to Pan uczynił w arcykapłańskiej modlitwie w ów wieczór przed swoją męką (J 17, 1). Tymczasem na szczęście coraz bardziej uskutecznia się propozycja, którą podsunąłem na końcu rozdziału odnośnie tej kwestii zawartej w moim dziele: mianowicie nie iść w stronę nowych transformacji, ale po prostu umiejscowić krzyż na środku ołtarza, na który mogą patrzeć razem kapłan i wierni, aby w ten sposób pozwolić się prowadzić w kierunku Pana, do którego wszyscy się modlimy" (Benedykt XVI, Przedmowa..., s. 1-2). "w liturgii starożytnego Kościoła po homilii biskup czy przewodniczący koncelebry mówił: Conversi ad Dominum (nawróć się do Pana). wówczas on sam oraz wszyscy zgromadzeni wstawali i zwracali się ku wschodowi. wszyscy chcieli patrzeć ku Chrystusowi. Dopiero gdy się nawrócimy, dopiero w tym zwróceniu się ku Chrystusowi, w tej wspólnej postawie patrzenia na Chrystusa, możemy odnaleźć dar jedności" (Benedykt XVI, Sercem ruchu ekumenicznego jest modlitwa, Audiencja generalna, 23 stycznia 2008, OsRomPol 301 (2008), nr 3, s. 20).

56 "Przez to, że teraz proszę o przyjmowanie Komunii na kolanach i udzielam jej do ust, chciałem podkreślić cześć należną realnej obecności Chrystusa w Eucharystii. Nie bez znaczenia jest to szczególnie przy dużych, masowych zgromadzeniach, z jakimi mamy do czynienia w Bazylice Świętego Piotra i na placu przed Bazyliką, gdzie zachodzi duże niebezpieczeństwo powierzchowności. Słyszałem o ludziach, którzy chowają komunikant do torebki i zabierają go ze sobą jako pamiątkę.

W tej atmosferze, którą - jak się uważa - tworzy także przyjęcie Komunii, łatwo pomyśleć: wszyscy przesuwają się do przodu, to i ja pójdę. Chcę mocno zaakcentować, że powinno być oczywiste: Tu dzieje się coś szczególnego! Tutaj jest obecny Ten, przed którym pada się na kolana. Uważajcie na to! To nie tylko społeczny ryt, w którym moglibyśmy wszyscy uczestniczyć bądź też powstrzymać się od uczestnictwa" (Benedykt XVI w rozmowie z Peterem Sewaldem, Światłość świata, op. cit., s. 166-167).

57 “Con questo atto, si è inteso proseguire nella linea di alcune modifiche apportate in questi anni alle liturgie papali. Ovvero, distinguere meglio la celebrazione della Santa Messa da altri riti che non le sono strettamente propri. Mi riferisco, ad esempio, al rito di Canonizzazione, a quello del Resurrexit la Domenica di Pasqua e all’Imposizione del pallio ai nuovi Arcivescovi Metropoliti" (G. Marini, Modificati riti per l’inizio del pontificato. Intervista per “L’Osservatore Romano" con Gianluca Biccini, 22 febbraio 2013, http://www.vatican.va/news_services/liturgy/2013/documents/ns_lit_doc_20130222_riti-inizio-pontificato_it.html).

58 “La liturgia del Papa, la liturgia in San Pietro, deve essere la liturgia esemplare per il mondo. Voi sapete che con la televisione, con la radio, oggi in tutte le parti del mondo tante persone seguono questa liturgia. Imparano da qui, o non imparano da qui, che cosa è liturgia, come si deve celebrare la liturgia. Perciò, è così importante, non solo che i nostri cerimonieri insegnino al Papa come celebrare bene la liturgia, ma anche che la Cappella Sistina sia un esempio di come si deve dare bellezza nel canto per la lode di Dio" (Benedetto XVI, Discorso ai cantori della Capella Musicale Pontificia “Sistina", 20 grudnia 2005 r., http://www.vatican.va/holy_father/benedict_xvi/speeches/2005/december/documents/hf_ben_xvi_spe_20051220_cappella-musicale_it.html)

59 Kongregacja Spraw Kanonizacyjnych, Nowe procedury obrzędu beatyfikacji; Komunikat, "Anamnesis" 46 (2006), s. 11-16.

60 Tamże, s. 11.

61 Missale Romanum ex decreto Sacrosancti Oecumenici Concilii Vaticani II instauratum auctoritate Pauli Pp. VI promulgatum Ioannis Pauli Pp. II cura recognitum, editio typica tertia, reimpressio emendata, Libreria Editrice Vaticana, Città del Vaticano 2008. Zob. dekret promulgujący zmiany: Congregatio de Cultu Divino et Disciplina Sacramentorum, Decretum (Prot. N. 652/08/L), przedruk i tłum. pol.: Kongregacja Kultu Bożego i Dyscypliny Sakramentów, Dekret (Prot. N. 652/08/L), "Anamnesis" 56 (2008), s. 26-28.

62 Benedykt XVI, Sacramentum caritatis, 51.

63 Informacje - Poprawiona edycja trzeciego wydania wzorcowego Mszału Rzymskiego, “Anamnesis" 56 (2008), s. 98-99. Zob. G. Bereszyński, Trzecie wydanie Mszału Rzymskiego. Prezentacja zmian, "Warszawskie Studia Teologiczne" XVIII (2005), s. 209-220.

64 Congregatio de Cultu Divino et Disciplina Sacramentorum, Lettera alle Conferenze episcopali sul 'Nome di Dio' (Prot. n. 213/08/L), "Notitiae" 45 (2008) n. 5-6, s. 177-180; przedruk i tłum. pol.: Kongregacja Kultu Bożego i Dyscypliny Sakramentów, List do Konferencji Biskupów na temat "Imienia Boga", "Anamnesis" 56 (2008), s. 20-25.

65 Tamże.

66 Congregatio de Cultu Divino et Disciplina Sacramentorum, Lettera ai presidenti delle Conferenze episcopali sulla traduzione di 'pro multis' nella Consacrazione del Calice (Prot. n. 467/05/L), “Notitiae", tłum. pol.: Kongregacja Kultu Bożego i Dyscypliny Sakramentów, Pismo do Przewodniczących Krajowych Konferencji Biskupich na temat tłumaczenia wyrażenia "pro multis" (Prot. n. 467/05/L), "Anamnesis" 49 (2007), s. 8-9. Zob. I. Bakalarczyk, Krew przymierza wylana "za wszystkich" czy "za wielu"? Problem rozumienia i tłumaczenia formuły konsekracji wina, [w:] J. Hadalski (red.), Msza święta – rozumieć, aby lepiej uczestniczyć. wykład liturgii Mszy, Poznań 2013, s. 370-372.

67 Schreiben von Papst Benedikt XVI an den Erzbischof von Freiburg und Vorsitzendender Deutschen Bischofkonferenz, Dr. Robert Zollitsch in Vorsitzendender Deutschen, http://www.vatican.va/holy_father/benedict_xvi/letters/2012/documents/hf_ben-xvi_let_20120414_zollitsch_ge.html; tłum. pol.: List papieża Benedykta XVI do członków Konferencji Biskupów Niemiec dotyczący tłumaczenia słów konsekracji kielicha, "Anamnesis" 70 (2012), s. 5-8.

68 Zob. Congregatio de Cultu Divino et Disciplina Sacramentorum, De Festo D.N.I.C. Summo et AeternoSacerdote, “Notitiae"551-552, vol. 49 (2012), n. 7-8: Lettera della Congregazione (Prot. N. 452/12/L), s. 335-336; Decretum (Prot. N. 1040/11/L), s. 337; Officium Divinum Liturgia Horarum, s. 338-353; Missale Romanum Lectionarium, s. 354-362; Missale Romanum Proprium de Tempore, s. 363-367; Martyrologium Romanum, s. 368; przedruk polski dekretu: Kongregacja Kultu Bożego i Dyscypliny Sakramentów, Dekret zatwierdzający teksty liturgiczne w języku łacińskim na nowe święto ku czci naszego Pana, Jezusa Chrystusa, Najwyższego i Wiecznego Kapłana "Anamnesis" 72 (2012), s. 28-48.

69 Kongregacja Kultu Bożego i Dyscypliny Sakramentów, Dekret zatwierdzający polski przekład tekstów liturgicznych na święto Jezusa Chrystusa Najwyższego i Wiecznego Kapłana (Prot. 109/13/L), "Anamnesis" 74 (2013), s. 34 (tekst łac. i pol.); Dekret wprowadzający do kalendarza liturgicznego diecezji polskich święto Jezusa Chrystusa Najwyższego i Wiecznego Kapłana (Prot. 45/13/L), "Anamnesis" 74 (2013), s. 35 (tekst łac. i pol.).

70 Congregatio de Cultu Divino et Disciplina Sacramentorum, Decretum (Prot. N. 44/13/L), “Notitiae" 557-558, Ian.-Feb. 2013, n. 1-2, s. 54-56; odpowiednik polski: Przewodniczący Konferencji Episkopatu Polski, Dekret (SEP –D/6.1-5), http://www.diecezja.swidnica.pl/dopobrania/dekretobrzedychrztudzieci.pdf.

71 Congregatio de Cultu Divino et Disciplina Sacramentorum, Decretum "Paternas vices", de nomine Sancti Ioseph, Beatae Mariae Virginis Sponsi, precibus eucharisticis II, III et IV posthac addendo (Prot. N. 215/11/L), "Ephemerides liturgicae" 127 (2013), s. 238-239, przedruk polski i tłum.: Kongregacja Kultu Bożego i Dyscypliny Sakramentów, Dekret w sprawie wspominania św. Józefa w Modlitwach eucharystycznych, "Anamnesis" 74 (2013), s. 29-31.

72 Zob. Sacra Congregatio Rituum, Decretum De S. Ioseph nomine Canoni Missae inserendo "Novis hisce temporibus", AAS 54 (1962), s. 873.

73 Zob. A. Reid, Nowy Ruch Liturgiczny po pontyfikacie Benedykta XVI, tłum. J. Łuczak, "Christianitas" 53-54 (2014), s. 267-288.

Streszczenie

Pontyfikat Benedykta XVI posiadał charakter wybitnie liturgiczny i często podejmował tematykę wiary w kontekście sprawowania kultu Bożego. Niniejszy artykuł przedstawia główne wątki nauczania bawarskiego Papieża na temat wiary celebrowanej w liturgii. W szczególności został ukazany prymat liturgii jako wyraz prymatu Boga, zasada lex orandi – lex credendi w wymiarze tak teoretycznym jak i praktycznym, zagadnienie mistagogii liturgicznej oraz kwestia działań reformatorskich na polu liturgii podjętych za pontyfikatu Benedykta XVI. Ta szeroka aktywność emerytowanego Biskupa Rzymu na polu liturgicznym służyła ożywieniu i lepszemu przeżywaniu wiary przez jej uczestników, jak też pogłębieniu rozumienia istoty samej liturgii w Kościele.

Słowa kluczowe

Benedykt XVI, wiara, liturgia, lex orandi lex - credendi

Summary

Pontificate of Benedict XVI had a remarkably liturgical character and often raised the topic of faith in the context of exercising the cult of God. This article presents the main issues of the Bavarian Pope’s teaching on the topic of faith celebrated in liturgy. In particular it shows the primacy of liturgy as manifestation of the primacy of God, the lex orandi – lex credendi principle in both theoretical and practical aspects, the issue of liturgical mistagogy, and the question of reformative action on liturgical field taken during the pontificate of Benedict XVI. The extensive activity of the Bishop Emeritus of Rome in liturgical sphere contributed to the revival and better experiencing of faith by the believers, as well as to the deeper understanding of the essence of liturgy in the Church.

Keywords

Benedict XVI, faith, liturgy, lex orandi - lex credendi