Ks. Czesław Krakowiak
Teologiczne i normatywne zasady współpracy świeckich w ministerialnej posłudze kapłanów
(1999)

Wprowadzenie

Od czasu Vaticanum II można wierni świeccy uczestniczą w coraz większym stopniu w misji całego Kościoła polegającej na kontynuacji zbawczego dzieła Chrystusa. Obok pasterzy Kościoła (ministri sacri), którzy są w nim znakiem Chrystusa Głowy Kościoła, także świeccy na mocy uczestnictwa w kapłaństwie wspólnym, mają prawo i obowiązek aktywnie współdziałać w misji i budowaniu Kościoła, stosownie do otrzymanych charyzmatów i zleconych im przez hierarchię posług (por. KK 33; DA 24)1 .

Ogólne zasady i formy uczestnictwa świeckich w misji Kościoła zawarte w nauce Soboru starano się następnie bliżej określić. Dlatego w 1975 w Kongregacji Kultu Bożego przygotowywano Dyrektorium o ministeriach świeckich2 . Dyrektorium zawierało wstęp, 3 rozdziały i zakończenie (razem 46 numerów). W rozdziale I zawarto ogólne zasady posługi świeckich (nn. 4-17); w rozdziale II omówiono zwyczajne posługi świeckich we wspólnocie liturgicznej, kryteria wyboru posługujących, ich formację i ustanawiane (nn. 18-26). Rozdział III dotyczył szczególnych posług liturgicznych, które mogą pełnić świeccy na mocy upoważnienia władzy kościelnej, wśród których wyliczono następujące: prowadzenie niedzielnych celebracji słowa Bożego i nabożeństw eucharystycznych, udzielanie Komunii św., udzielanie chrztu i błogosławienie małżeństw, prowadzenie celebracji pokutnych i Liturgii Godzin, udzielanie sakramentaliów i organizowanie nabożeństw, posługa chorym3 . Jednak Dyrektorium to nie ujrzało światła dziennego i pozostało z archiwach Kongregacji.

Jan Paweł II w liście z okazji 25. rocznicy ogłoszenia KL4 do pozytywnych rezultatów odnowy liturgicznej zalicza także "posługi sprawowane przez świeckich i zadania podjęte na mocy powszechnego kapłaństwa, w które zostali wszczepieni przez chrzest i bierzmowanie" (nr 12). Jednocześnie zwraca uwagę na pewne dewiacje w tej dziedzinie, które pojawiły się z Kościele, a wynikające z "zacierania różnic między kapłaństwem służebnym, związanym ze święceniami, i kapłaństwem powszechnym wiernych, które posiada swój fundament we chrzcie świętym" (nr 13).

Papież przypomniał naukę Kościoła o obecności Chrystusa w osobie celebrującego kapłana (por. EM 9), który "nie tylko jest powołany do tej funkcji, lecz przez fakt otrzymania święceń kapłańskich został posłany, aby działał «in persona Christi» (nr 7). Liturgia objawia Kościół, w niej przeżywana jest tajemnica Kościoła w jego jedności i różnorodności, w niej także wszyscy ochrzczeni wypełniają "stosownie do stopnia święceń i urzędów" (KL 26) właściwe sobie funkcje liturgiczne jako realizację swego uczestnictwa w jedynym kapłaństwie Chrystusa (nr 10).

Właściwe wypełnianie własnego posłannictwa w Kościele, tak przez duchownych, na mocy święceń, jak świeckich na mocy kapłaństwa wspólnego, wymaga zdaniem Papieża pogłębionej "formacji biblijnej i liturgicznej całego ludu Bożego, pasterzy i świeckich" (nr 15). Jest ona niezbędna zwłaszcza dla tych świeckich, którzy w wielu krajach powoływani są do podejmowania w coraz większym stopniu odpowiedzialności za wspólnotę kościelną (nr 15). Świeccy, mężczyźni i kobiety, w ramach tej odpowiedzialności, mogą otrzymać od Kościoła zlecenie do pełnienia nowych funkcji liturgicznych (nr 17).

Od Soboru Kościół nie tylko ciągle wzywa świeckich do włączania się w prowadzone przez niego dzieło ewangelizacji świata, ale także wyraża radość z ich coraz aktywniejszego w nim uczestnictwa. Potwierdził to Synod Biskupów z 1987 podkreślający znaczenie współpracy między kapłanami, zakonnikami i świeckimi w celebrowaniu liturgii, głoszeniu słowa Bożego, w katechezie oraz w podejmowaniu na stałe w Kościele licznych posług i zadań (por. ChL nr 2) 5 .

W posynodalnej Adhortacji Chistifideles laici Jan Paweł II zaapelował do duchownych: "Pasterze winni uznawać i popierać rozwój tych posług, urzędów i funkcji, (laicorum ministeria, officia et munera), które opierają się na sakramentalnym fundamencie chrztu, bierzmowania, a w wielu wypadkach także małżeństwa i są spełniane przez katolików świeckich" (ChL nr 23). Jednocześnie zwrócił uwagę na dwie pokusy związane z zaangażowaniem świeckich w Kościele: pokusę "tak wielkiego zaangażowania się w posługi i zadania kościelne", które powodowało zaniedbywanie ich specyficznych obowiązków w życiu zawodowym, społecznym, gospodarczym, kulturalnym i politycznym oraz pokusę "oddzielania wiary od życia, przyjęcia Ewangelii od konkretnych działań w sferze różnego rodzaju rzeczywistości doczesnych i ziemskich" (ChL nr 2)6 . Dlatego celem Adhortacji jest pobudzenie i ożywienie uczestnictwa świeckich w misji Kościoła, ale także odpowiedzialności za zachowanie jedności Kościoła w jego posługiwaniu7 .

O ważności, potrzebie a nawet konieczności udziału wiernych świeckich w całym posługiwaniu pastoralnym prezbiterów, a nie tylko w czasie liturgii, świadczy następnie Sympozjum zorganizowane przez Kongregację ds. Duchowieństwa w Watykanie w dniach 12-22 kwietnia 1994 r. nt. "Udział wiernych świeckich w duszpasterskiej posłudze prezbiterów"8 .

W przemówieniu skierowanym do jego uczestników na zakończenie Sympozjum Jan Paweł II zwrócił uwagę, że problem uczestnictwa świeckich w posługiwaniu w Kościele winien być widziany i rozpatrywany na bazie organicznej i dynamicznej wizji Kościoła, który od Ducha Świętego posiada strukturę hierarchiczną9 . W obecnej sytuacji Kościoła, gdy w wielu regionach brak kapłanów, dla zaspokojenia potrzeb pastoralnych wiernych, konieczna jest większa niż dotychczas współpraca świeckich, jednak zawsze "w granicach wyznaczonych przez sakrament oraz przez odmienność charyzmatów i funkcji kościelnych"10 . Jednocześnie wskazał na konieczność dokładnego określenia sensu terminu "posługa" w znaczeniu teologicznym i prawnym. Powołując się na KK 32, kan 211 KPK, Adhortacje Christifideles laici nr 55 i Redemptoris missio nr 71 Papież przypomniał, że Kościół jest ze swej natury rzeczywistością odmienną od zwykłych społeczności ludzkich i dlatego nie można bezkrytycznie wprowadzać do Kościoła mentalności i praktyk ukształtowanych przez pewne nurty kulturowe i społeczno polityczne naszej epoki11 . Budowanie i umacnianie jedności Kościoła "nie dokona się bowiem ani przez "klerykalizację" wiernych świeckich, ani przez "laicyzację" kapłanów"12 .

1. Instrukcja Ecclesiae de mysterio z 15.8.199713 o współpracy świeckich w posługiwaniu kapłańskim

Instrukcja Stolicy Apostolskiej dotycząca niektórych zagadnień związanych ze współpracą świeckich w wykonywaniu posługi kapłańskiej ma ścisły związek z sympozjum watykańskim z 1994 r. oraz przemówieniem Papieża do jego uczestników, na które także często się powołuje. Jest ona odpowiedzią na kierowane do różnych Kongregacji pytania dotyczące zaangażowania świeckich w posługiwanie, które do tej pory wykonywali jedynie posiadający święcenia (ministri sacri). Przyczyny tego zjawiska związane są głównie z brakiem odpowiedniej liczby duchownych, ale także niekiedy z niewłaściwie rozumianą rolą i zadaniami świeckich w wypełnianiu misji Kościoła. Stąd w niektórych Kościołach lokalnych pojawiły się praktyki niezgodne z Tradycją Kościoła i obowiązującymi normami prawnymi.. Chodzi głównie o podejmowanie przez świeckich posługiwania właściwego jedynie dla posiadających święcenia, a dotyczącego wszystkich trzech głównych zadań własnych związanych z kapłaństwem służebnym.

Instrukcja zarówno w swojej części doktrynalnej jak i wskazaniach praktycznych opiera się na nauce Vaticanum II, Kodeksie Prawa Kanonicznego z 1983 r. oraz na aktualnym Magisterium Kościoła. Skierowana jest do biskupów a jej wskazania powinny być wiernie zachowywane (ut fideliter adhibeatur). Nie dotyczy ona w pierwszym rzędzie spraw związanych ze zwykłymi posługami świeckich, które mogą oni wypełniać na mocy kapłaństwa wspólnego ze chrztu i bierzmowania, lecz takich posług, które z natury rzeczy związane są z posługą kapłańską (sacerdotum ministerium, cleri sacri ministerium) i wymagają wyraźnego zlecenia ze strony hierarchii Kościoła.

Jeśli chodzi o walor tej Instrukcji to opiera się ona na już wcześniej wydanym prawie kościelnym. Dlatego nie stanowi żadnego nowego prawa, lecz jedynie przypomina i powołuje się na prawo już obowiązujące. Skierowana jest do biskupów jako pasterzy Kościoła i należy ją rozumieć w duchu kan. 34§1 i §214 .

Instrukcja we wstępie szkicuje tło teologiczne i pastoralne, które stało się inspiracją do udzielenia przez Kościół "jasnej i autorytatywnej odpowiedzi" na pytania kierowane do Stolicy Apostolskiej przez duchownych i świeckich a dotyczące "nowych form działalności «duszpasterskiej» wiernych nie mających święceń na terenie ich parafii i diecezji"15 . W pierwszej części Instrukcji zostały przypomniane najważniejsze zasady teologiczne (theologica principia) a w części drugiej wskazania praktyczne (practicae dispositiones) dotyczące współpracy świeckich w ministerialnej posłudze kapłanów.

Reakcje i pierwsze komentarze po ukazaniu się Instrukcji wskazywały na znaczne niezadowolenie z niej zarówno części biskupów, do których jest ona skierowana, jak i świeckich, których bezpośrednio dotyczy. Jak pisze prof. A. Skowronek Instrukcjawywołała "niespotykany oddźwięk, w większości krytyczny, i to zarówno w szerokich kręgach wiernych, jak i - co w procesie recepcji postanowień Stolicy Apostolskiej stanowi zapewne swoiste novum - wśród wielu biskupów"16 .

O ile w zasadzie nie kwestionowano zasad teologicznych zawartych w części pierwszej Instrukcji (nn.1-4), o tyle wiele krytycznych uwag i zastrzeżeń wzbudziły jej postanowienia praktyczne (art. 1-13). Zdaniem A. Skowronka krytyka ta ze strony duchownych (biskupów i księży) ma związek nie tyle z miejscem i rolą świeckich w Kościele, ile raczej z ukrytym w Instrukcji pytaniem o tożsamość i samoświadomość księdza, czyli "Do czego potrzebny jest dzisiaj ksiądz?"17 .

2. Ministerium duchownych i ministerium świeckich

Zanim przejdziemy do jedynie ogólnego wskazania istotnych zasad teologicznych na których powinna opierać się współpraca świeckich w posłudze pasterskiej kapłanów oraz zasad prawnych, które określają jej zakres i konkretne formy, należy dokładnie określić terminologię występującą w dokumentach Kościoła, a odnoszącą się do wykonywania własnego posłannictwa świeckich i duchownych. O znaczeniu stosowania właściwej terminologii oraz konieczności uściślenia i rozgraniczenia różnych znaczeń terminu "posługa" (ministerium) w języku teologii i prawa kościelnego, Papież zwracał już uwagę w przemówieniu na wspominanym Sympozjum watykańskim w 1994 r. uzasadniając to tym, że przyjął się od pewnego czasu zwyczaj określania "posługami" (ministeria) nie tylko "tych officia i ministeria, które sprawują kapłani na mocy sakramentu święceń, ale także tych, które na mocy kapłaństwa wszystkich ochrzczonych sprawują wierni świeccy"18 .

Chodzi o następujące terminy występujące w nauczaniu Kościoła, prawie kanonicznym i w teologii: minister, ministerium, officium, munus, servitium. W Instrukcji występują ponadto następujące określenia, które odnoszą się jedynie to tych, którzy przyjęli sakrament święceń: ministri ordinati, ministerium ordinatum, ministerium pastorale, ministerii ordinati officia, ministerium sacerdotale, officium pastorale, sacri pastores, munera propria Ordinis suscepti. Natomiast wszyscy inni pełniący w Kościele jakiekolwiek ministeria, munera, munia, functiones, munus functionum, ministerio liturgico, offcia na mocy sakramentu chrztu i kapłaństwa wspólnego nazywani są ministri non ordinati. W tym miejscu należy zaznaczyć, że w tłumaczeniu Instrukcji na język polski często te same terminy łacińskie różnie są tłumaczone i przez to mogą prowadzić do wspomnianego przez Papieża niewłaściwego patrzenia na posługiwanie duchownych i świeckich.

W dziele budowania Kościela wszyscy, duchowni i świeccy wypełniają ministerium ale zawsze właściwe własnemu stopniowi uczestnictwa w kapłaństwie Chrystusa według zasady: diversitas officiorum sed unus Spiritus (por. 1 Kor 12,1-11; KK 7).

Dla właściwego zrozumienia istotnej różnicy jaka zachodzi między posługą związaną ze święceniami a posługą świeckich należy zatem dokładnie określić znaczenie wymienionych wyżej łacińskich terminów a zwłaszcza: minister, ministerium, munus, officium eccelsiaticum ministerium pastorale i servitium19 .

Termin minister oznacza członka hierarchii jako szafarza sakramentów ale także ministranta20 oraz wszystkich posługujących w czasie liturgii. Dlatego prawo kościelne rozróżnia między tymi, którzy są ministri sacri nazywając ich również ministri ordinati oraz innymi, którzy chociaż także nazywani są ministri, jednak nie przysługuje im tytuł "święty" gdyż nie otrzymali święceń (ordinatio) lecz zostali ustanowieni (institutio. collatio) aby spełniać ściśle określone funkcje w czasie zgromadzeń liturgicznych21 . Zatem najważniejszym kryterium podziału posług i rodzajów posługiwania w Kościele są przyjęte święcenia (ordinatio) lub ich brak22 .

Przez sakrament święceń chrześcijanin otrzymuje w Kościele "świętą władzę" (potestas sacra) dla wykonywania "świętej posługi" dla dobra ludu Bożego23 . Tylko ministri sacri czyli ordinati pełnią "świętą posługę" (kan 207§1). Jednak KPK Kościoła łacińskiego nie definiuje pojęcia ministri sacri, czyni to wydany później Kodeks Kanonów Kościołów Wschodnich określając, że świętymi szafarzami są chrześcijanie, którzy wybrani przez kompetentny autorytet kościelny poprzez dar Ducha Świętego przekazany im w czasie święceń, zostali ustanowieni do sprawowania posługi w Kościele, uczestnicząc w posłannictwie i władzy Chrystusa Pasterza24 .

Pojęcia "święty szafarz" i "święta posługa" nie odnoszą się jednak jedynie do funkcji liturgicznych, lecz dotyczą całości posługiwania w Kościele tych, którzy przyjęli sakrament święceń. Według Pastores dabo vobis stanowi to konstytutywny element Kościoła, istniejący od jego początków25 (nr 16; por. KK 10). KPK zna również pojęcie szafarza nadzwyczajnego (minister extraordinarius) lecz odnosi je jedynie do udzielających Komunii św. (kan 910§1; 943; por. kan 230 §2).

Termin ministerium w znaczeniu podstawowym oznacza "służbę", służenie komuś, nie zawsze wyraźnie różne od powierzonego do wykonania zadania. Najstarsze znaczenie tego terminu wskazuje na "wykonywanie czynności niższych od funkcji kapłańskiej"26 . W rozumieniu KPK ministerium odnosi się do czynności i całości praw oraz obowiązków związanych ze zleceniem na stałe (stabiliter kan 230 KPK) danej osobie określonej posługi we wspólnocie Kościoła. W KPK pod wpływem nauki Vaticanum II o kapłaństwie służebnym, często określa się tym terminem także czynności wykonywanie przez szafarzy posiadających święcenia27 .

Obok terminu ministerium, występują ponadto w prawie kościelnym terminy officium eccelsiaticum i munus.28 Według KPK officium eccelsiaticum czyli "urząd kościelny jest jakimkolwiek ustanowionym na stałe zadaniem (munus) z postanowienia czy to Bożego, czy kościelnego dla realizacji celu duchowego" (kan 145§1)29 . Wynika stąd, że officium eccelsiaticum może odnosić się nie tylko do zadań związanych ze sprawowaniem liturgii, lecz obejmuje różne rodzaje posługiwania w Kościele dla duchowego dobra wiernych. Takie rozumienie tego terminu "pozwala na nazwanie urzędami kościelnymi także różnych funkcji, które są dostępne dla świeckich"30 . Mówi o tym wyraźnie kan 228§1: "Odpowiednio przygotowani świeccy są zdolni, by otrzymać od świętych pasterzy te urzędy kościelne i posługi (sunt habiles ut a sacris Pastoribus ad illa officia eccelsiastica et munera assumantur), które wolno im piastować zgodnie z przepisami prawa". Jednak officia te mogą być im zlecone do wypełniania nie na stałe lecz tylko na pewien czas.

Natomiast termin munus, z nielicznymi wyjątkami, prawie zawsze oznacza zadanie do wykonania, ze szczególnym akcentem teologicznym w odniesieniu do tria munera Chrystusa i Kościoła31 . Munus odnośnie do sprawowania liturgii oznacza funkcję, którą można zlecić do wykonania każdemu świeckiemu.

W KPK wyliczone są jedynie dwie posługi (ministeria), które mogą być na stałe udzielone (collatio) świeckim: posługa lektora i akolity (kan 230§1)32 . Natomiast obok posług istnieją także inne liczne funkcje (munera), które na mocy zlecenia (ex temporanea deputatione) w czasie liturgii mogą spełniać świeccy (por. kan 230§2 i §3).

Z przeprowadzonej analizy znaczenia używanej w Kościele terminologii wynika, że termin officium odnosi się najczęściej do posługi “świętych szafarzy", którzy z tytułu sakramentu święceń pełnią w Kościele ministerium pastorale, natomiastministerium i munus wypełniają zarówno posiadający święcenia jak i świeccy ustanowieni lub wyznaczeni do konkretnych posług lub funkcji w czasie celebracji liturgicznych. Zawsze jednak tak duchowni jak świeccy spełniają servitium, które oznacza działalność, poprzez którą członkowie Kościoła kontynuują w Kościele i w świecie “misję i posługę Chrystusa" (por. KK 18; 34).

Są jednak w Kościele takie posługi, których "ontologicznie nie mogą spełniać osoby nie mające święceń, bądź też czynności, do których materialnie zdolni są wszyscy wierni"33 . Chociaż w Kościele istnieje różnorodność posługiwania, jego posłannictwo jest jedno i mają w nim udział zarówno duchowni jak i świeccy (por. DA 2; KKK 837). Odmienność posługiwania duchownych i świeckich ma swoją teologiczna podstawę w samej naturze Kościoła, jego hierarchicznej i sakramentalnej strukturze. Dlatego Instrukcja mówi o unitas ac distictio officiorum ministerialium (nr 2).

II. Teologiczne zasady współpracy świeckich w ministerialnej posłudze kapłanów

W oparciu o Vaticanum II i całe nauczanie Kościoła po Soborze można sformułować najważniejsze teologiczne podstawy i zasady współpracy świeckich z kapłanami w wypełnianiu przez nich ich własnego, opartego na sakramencie święceń ministerium sacerdotale, na które składają się różne posługi mające jeden fundament i tworzące niepodzielną całość. Instrukcja mówi o unitas ac distictio officiorum ministerialium (nr 2). Katechizm zaś stwierdza jednoznacznie, że "Pełniący urząd święceń wykonują swoją posługę wobec Ludu Bożego przez nauczanie (munus docendi), kult Boży (munus liturgicum) i rządy pasterskie (munus regendi) [1592]. W tym potrójnym posługiwaniu kapłanów mogą i powinni współdziałać z nimi wierni świeccy. Pierwszą i najważniejszą podstawą teologiczną tej współpracy jest nauka o Kościele jako ludzie Bożym oraz Kościele jako communio34 , o istotnej różnicy między kapłaństwem wspólnym i kapłaństwem służebnym, własnej tożsamości w Kościele świeckich i duchownych, która różnicuje ich specyficzne ministerium w wypełnianiu jednego posłannictwa Kościoła zleconego mu przez Chrystusa.

1. Kościół jako kapłański lud Boży i wspólnota ochrzczonych

Kościół jako nowy lud Boży tworzą wszyscy ochrzczeni (christifideles), wśród których są wierni świeccy – laici oraz ministri sacri czyli clerici (kan 207). Jedni i drudzy mają określone prawa i obowiązki (iura et obligationes, por. kan 208-223) wśród których najważniejszymi są dążenie do świętości stosownie do własnej pozycji w Kościele i przyczynianie się do jego wzrostu (kan 210) oraz współpraca w głoszeniu zbawienia wszystkim ludziom (kan 211)35 .

Teologiczną racją tego współdziałania jest chrzest włączający do Kościoła, który jest także podstawą udziału w kapłaństwie Chrystusa. W Kościele jako communio wszyscy jego członkowie są równi w godności dzieci Bożych ale istnieją różnice w powołaniach, stanach życia, posługach, charyzmatach i zakresie odpowiedzialności (por. KK 32; KPK 208). Kościół jest także widzialną społecznością wierzących. W Kościele jako societas od starożytności znany był podział na władzę uświęcania związaną z sakramentem święceń i władzę jurysdykcji do kierowania Kościołem jako społecznością36 . Sobór mówi wyraźnie o potestas sacra wynikającej z przyjętych święceń37 . Władza rządzenia (potestas regiminis) zwana także władzą jurysdykcji jest w Kościele z Bożego ustanowienia i zdolni są ją otrzymać (habiles sunt), jedynie ci, którzy otrzymali święcenia. Nikt, kto nie przyjął sakramentu święceń nie może otrzymać w Kościele urzędu (officium), z którym związane jest pełne duszpasterstwo wymagające kapłaństwa służebnego (por. kan 129§1 i 150). Jednak wierni świeccy mogą współdziałać w wykonywaniu tej władzy, zgodnie z przepisami prawa (kan 129 §2).

Tożsamość świeckich według KPK określają cztery elementy: chrzest wszczepiający w Chrystusa, włączenie do Kościoła jako ludu Bożego, uczestnictwo w posłannictwie Chrystusa i powołanie do wypełniania własnej misji w Kościele38 . Ochrzczony jest w Kościele osobą mającą określone prawa i zobowiązaną do współdziałania w misji Kościoła39 . W Kościele wszyscy, duchowni i świeccy, równi są co do godności i działania (dignitatem et actionem) i każdy według własnej pozycji i zadania (conditionem et munus) współpracuje w budowaniu Ciała Chrystusa w Kościele powszechnym i partykularnym (kan 208; 209 §2) .

Obowiązki i prawa świeckich w Kościele wynikają ze chrztu i bierzmowania. Przyjmując te sakramenty przez Boga (a Deo) przeznaczeni są do apostolstwa i współpracy ze świętymi pasterzami (kan 225 §1). Jedynie z konieczności, gdy brak świętych szafarzy, świeccy mogą zastępczo wypełniać (supplere) pewne officia, które nie wymagają sakramentu święceń. Natomiast te officia, do wypełniania których konieczna jest potestas ordinis aut potestas regiminis mogą otrzymać jedynie duchowni (soli clerici kan 274 §1). Istotę posługi pasterskiej (ministerium pastorale) stanowi wykonywanie przez kapłana funkcji nauczania, uświęcania i kierowania wspólnotą na mocy przyjętych święceń. Funkcje te stanowią nierozerwalną jedność i tylko w niektórych z nich oraz w ograniczonym zakresie mogą współpracować wierni świeccy40 .

W Kościele są także sacri Pastores jako reprezentanci Chrystusa, nauczyciele wiary i kierujący Kościołem (rectores Ecclesiae). Wierni mają prawo przedstawiać im swoje potrzeby i życzenia (kan 212 §2) oraz stosownie do swojej wiedzy, kompetencji i zdolności, mają także prawo (ius), a niekiedy nawet obowiązek (officium) przedkładania pasterzom swoje stanowisko dotyczące dobra Kościoła (kan 212 §3). W ten sposób wszyscy wierni świeccy mają prawo przez własne inicjatywy popierać i podtrzymywać działalność apostolską (kan 216).

W Adhortacji Christifideles laici Jan Paweł II powołując się KK określa tożsamość świeckich przez ukazanie ich relacji do Chrystusa i Kościoła jako misterium, communio i missio (por. ChL nr 8-44). Ich godność i rolę w Kościele opisuje na przykładzie dwóch przypowieści biblijnych: o zaproszonych do winnicy i o krzewie winnym i latoroślach41 . Specyfiką wiernych świeckich jest ich świecki charakter życia nie tylko w sensie socjologicznym lecz głównie teologicznym jako uświęcanie świata od wewnątrz i przemienianie go zgodnie z Bożym zamiarem (ChL 15). Egzystencja chrześcijańska charakteryzuje się nie tylko zjednoczeniem z Chrystusem ale także wszczepieniem w Kościół jako nowy lud Boży. Ma zatem wyraźny wymiar eklezjalny. Mając udział w kapłaństwie Chrystusa świeccy wypełniają je w Kościele współdziałając z kapłanami w jednej misji zleconej mu przez Chrystusa.

W Christifideles laici dominuje wizja Kościoła jako wspólnoty komunijnej w niej ukazane jest miejsce i własne posłannictwo świeckich i jego "komunijno-wspólnotowy charakter"42 . Cała Adhortacja ChL zdaniem Nagy’ego jest "przeniknięta na wskroś doktryną o Kościele-Communio"43 . Papież stwierdza: "Tylko w tajemnicy Kościoła, jako tajemnicy komunii, objawia się «tożsamość» świeckich, ich autentyczna godność. A tylko w obrębie tej godności można określić ich powołanie i misję w Kościele i w świecie" (por. ChL nr 8).

Kościół jako komunia i organiczna wspólnota charakteryzuje się współistnieniem w nim różnych powołań, stanów, charyzmatów i zadań, "które, choć różne, są w stosunku do siebie komplementarne. Ta różnorodność i komplementarność sprawia, że każdy świecki pozostaje w relacji do całego ciała i sam wnosi do niego swój własny wkład" (ChL nr 20).

Rola i misja świeckich winna być widziana i rozpatrywana na bazie organicznej i dynamicznej wizji Kościoła, który od Ducha Świętego posiada strukturę hierarchiczną. W obecnej sytuacji Kościoła gdy brak kapłanów dla zaspokojenia potrzeb pastoralnych wiernych, konieczna jest większa niż dotychczas współpraca świeckich, jednak zawsze "w granicach wyznaczonych przez sakrament oraz przez odmienność charyzmatów i funkcji kościelnych"44 . Prawo kościelne daje podstawy uczestnictwa świeckich w posługiwaniu kościelnym w sytuacjach wyjątkowych, których nie można jednak uważać za "zwykłe i normalne"45 . Ponadto należy pamiętać, że trudności wynikające z braku święconych szafarzy jedynie "w ograniczonym stopniu i doraźnie" mogą być złagodzone przez "powierzenie świeckim pewnych funkcji zastępczych"46 .

2. Jedność posłannictwa i różnorodność posługiwania w Kościele

Wspólną podstawą ontologiczną posługi w Kościele całego ludu Bożego jest wszczepienie w Chrystusa przez chrzest i uczestnictwo w Jego kapłaństwie (kapłaństwo wspólne). Wszystkie formy działalności i kościelne funkcje świeckich, także te, które wypełniają oni zastępczo ze zlecenia pasterzy, "są ontologicznie zakorzenione w «powszechnym» udziale świeckich w kapłaństwie Chrystusa, nie są zaś udziałem «ontologicznym» (choćby tylko tymczasowym i częściowym) w sakramentalnej posłudze zastrzeżonej dla pasterzy"47 . Świeccy winni zawsze egzystencjalnie wiązać zlecone im funkcje ze swoim wspólnym kapłaństwem ze chrztu. Jan Paweł II cytuje Christifideles laici, stwierdzając, że "o urzędowej naturze posługi nie stanowi rodzaj spełnianych funkcji, lecz przyjęcie sakramentalnych święceń" (nr 23).

Taką naukę Kościoła Papież nazywa "dobrym zbożem" obok którego "pleni się czasem chwast ideologii, z której wyrasta wizja permanentnej synodalności Kościoła oraz funkcjonalistyczna koncepcja sakramentu święceń"48 . Obydwie uważa za szkodliwe dla teologicznej tożsamości tak świeckich jak i duchownych, a w konsekwencji dla całej ewangelizacji. Nie można bowiem dopuścić do pomieszania ról i funkcji duchownych i świeckich, a przez to do zafałszowania ich statusu teologicznego i prawnego49 . Hierarchiczna struktura Kościoła domaga się jasnego rozróżnienia miejsca i zadań w posługiwaniu. W Kościele jako kapłańskim ludzie Bożym istnieją bowiem nieusuwalne różnice ustanowione przez samego Chrystusa i przez Ducha Świętego dla dobra całego Kościoła. Dotyczą one powołania, stanu życia, posług, charyzmatów i zakresu odpowiedzialności.

O własnym (proprium) statusie świeckich w Kościele stanowi ich udział w kapłaństwie wspólnym. Specyfiką duchownych jest "szczególny związek ontologiczny, który jednoczy kapłana z Chrystusem, najwyższym Kapłanem, i Dobrym Pasterzem"50 . Prezbiterzy są w Kościele i dla Kościoła "sakramentalnym uobecnieniem Jezusa Chrystusa Głowy i Pasterza"51 . Pasterzem może być tylko ten, kto jest "głową" czyli działa in persona Christi. Papież stwierdza następnie, że "postać pasterza" jest jedna i niepodzielna i nie może zostać zastąpiona przez innych członków wspólnoty. Wynika stąd, że funkcje i posługi spełniane przez świeckich, nawet wtedy, gdy zastępczo wypełniają pewne czynności pasterskie i uczestniczą w jego troskach, nigdy nie mają charakteru ściśle pasterskiego52 . Papież stwierdza, że termin "posługa" określający działalność apostolską wiernych świeckich może być używany, o ile rozumie się go jako wyraz więzi z jedyną "posługą Chrystusa" dla dobra Kościoła i przez Kościół dla dobra całego świata 53 .

3. Kapłaństwo wspólne i kapłaństwo służebne

Kapłaństwo istniejące w Kościele wywodzi się z kapłaństwa Chrystusa. On jedyny i wieczny Kapłan dzieli się tą godnością z całym Kościołem - swoim Mistycznym Ciałem, którego jest Głową, dając wszystkim jego członkom, chociaż w różnym stopniu, udział w swoim kapłaństwie. Stąd kapłaństwo istniejące w Kościele pozostaje zawsze rzeczywistością względną w stosunku do kapłaństwa Chrystusa, skąd czerpie swe źródło. Tylko Chrystus jest kapłanem w sensie absolutnym i pełnym, każde inne kapłaństwo jest zawsze udziałem (participatio) w Jego kapłaństwie (KK 10; 28). Kapłaństwo istniejące w Kościele jest w obecnym okresie dziejów zbawienia widzialną realizacją oraz wykonywaniem jedynego i wiecznego kapłaństwa Chrystusa.

Kapłaństwo Chrystusa istnieje w Jego Kościele w podwójny sposób, jakby w dwóch wymiarach różniących się od siebie stopniem udziału w Jego godności kapłańskiej oraz stopniem zjednoczenia z Chrystusem i Kościołem. Ochrzczeni i bierzmowani stają się członkami Ciała Chrystusa - Kościoła i uczestniczą w godności kapłańskiego Ludu Bożego uprawniającej do składania Bogu prawdziwej ofiary, tj. Chrystusa i dołączania do niej ofiary własnego życia stając się przez to pośrednikami łaski i oddają prawdziwy kult Bogu. Niektórzy z nich otrzymują od Chrystusa szczególne powołanie a w czasie sakramentalnych święceń udział w funkcjach Głowy Mistycznego Ciała. Stąd ich kapłaństwo jest szczególne, chociaż wyrasta i opiera się na kapłaństwie wspólnym oraz zmierza do tego samego celu, tzn. uwielbienia Boga i uświęcenia ludzi. Istnieje jednak istotna różnica w realizacji tego celu. Sakramentalne święcenia uprawniają bowiem do "sakramentalnego" składania ofiary, czyli aktualizowania krzyżowej ofiary Chrystusa we wspólnocie kapłańskiego ludu Bożego, aby w ten sposób umożliwić mu ofiarowanie jej Ojcu wraz z osobistymi ofiarami54 .

Najpełniej teologię kapłaństwa istniejącego w Kościele wyraża prefacja Mszy świętego krzyżma. Chrystusa namaszczonego Duchem Świętym ustanowił Bóg Najwyższym Kapłanem Nowego i wiecznego Przymierza, oraz postanowił aby jedyne Jego kapłaństwo trwało na zawsze w Kościele. Kapłaństwo Chrystusa trwa w Kościele w podwójny sposób: jako kapłaństwo wspólne, królewskie, udzielane całemu ludowi Bożemu oraz kapłaństwo służebne otrzymywane przez włożenie rąk w celu odnawiania w imieniu Chrystusa zbawczej ofiary; przygotowywania wiernym stołu uczty paschalnej; karmienia ludu Bożego słowem i uświęcenia go przez sakramenty; świadczenia wśród ludzi o Chrystusie przez wiarę i miłość. W tym świetle kapłaństwo służebne jawi się głównie jako skierowane ku służbie Bogu i Jego ludowi. Natomiast kapłaństwo wspólne jako ontologicznie i chronologicznie wcześniejsze od kapłaństwa służebnego55 .

W KK jest mowa o sacerdotium commune i ministeriale seu herarchicum. Taki podział uzasadniony jest tym, że pierwsze odnosi się do każdego chrześcijanina, drugie zaś do duchownych56 .

Kapłaństwo wspólne jest rzeczywistym udziałem wszystkich ochrzczonych (świeckich i duchownych) w jedynym kapłaństwie Chrystusa. Kościół jako nowy lud Boży cały jest kapłański i tworzy wspólnotę kapłańską (por. Ap 5,10; 1,16). Uczestnictwo w kapłaństwie A. Zuberbier określa jako "wewnętrzny związek z Jezusem w Jego relacji do Ojca i do braci, oddawanie swego życia Bogu za zbawienie świata, egzystencjalną ofiarę z samego siebie"57 . Do takiego sposobu uczestnictwa w kapłaństwie Chrystusa i takiej ofiary powołani i zobowiązani są wszyscy ochrzczeni, świeccy i duchowni.

W Mulieris dignitatem Papież zaznaczył, że kapłaństwo wspólne obejmuje wszystkich ochrzczonych, kobiety i mężczyzn, także tych, którzy przyjęli sakrament święceń (nr 27). Różnica polega głównie na tym, że świeccy pełnią swe kapłaństwo żyjąc w świecie i zajmując się sprawami doczesnymi (por. KK 31), duchowni zaś powołani są aby służyć ludowi Bożemu jako pasterze, inni wreszcie powołani są do życia konsekrowanego. Wszyscy jednak obowiązani są do składania duchowych ofiar, nie tylko w czasie Eucharystii, lecz w całym swoim życiu (por. KK 34). Duchową ofiarą właściwą kapłaństwu służebnemu jest posługa ludowi w Kościele58 . Zadania związane z kapłaństwem służebnym, którego pełnia jest biskupstwo, nie ograniczają się do składania ofiary w duchu Starego Testamentu lecz z uczestnictwem w potrójnej misji Chrystusa (por. KK 21; KKK 1557).

Celem istnienia kapłaństwa służebnego jest posługa kapłaństwu wspólnemu (KK 10)59 . W Christyifideles laici czytamy: "kapłaństwo urzędowe pozostaje na usługach kapłaństwa wszystkich wiernych i jest jemu przyporządkowane", misja pasterzy jest prawdziwą służbą, diakonią dla budowania jedności Kościoła (nr 22). Jest ono specjalnym stanem w Kościele (Ordo). Przez sakrament święceń ochrzczeni uczestniczą w kapłaństwie Chrystusa jako Głowy, są Jego znakiem, czyli sakramentem Jego obecności i Jego działania w Kościele. W czasie wypełniania misji kapłaństwa służebnego, kapłani realizują swoje kapłaństwo wspólne.

Te dwa rodzaje uczestnictwa w kapłaństwie Chrystusa różnią się od siebie nie tylko stopniem, lecz istotą (por. KK 10). "Każde wskazuje na inny aspekt jednej rzeczywistości zbawczej, choć kapłaństwo posługi służy zaszczepianiu i rozwojowi kapłaństwa wspólnego"60 .

Zasadę istotnej różnicy a nie tylko stopnia między kapłaństwem wspólnym a służebnym określił dopiero Pius XII w encyklice Mediator Dei i przemówieniu Magnificate Dominum z 1954 r61 . Kapłaństwo ze święceń określił kapłaństwem w sensie ścisłym. Taki podział znajduje się także w KK 10, z tą różnicą, że już nie zaznaczono, że kapłaństwo służebne jest kapłaństwem w ścisłym sensie62 .

Posługiwanie związane ze święceniami czyli kapłaństwo służebne jest w Kościele konieczne, gdyż "szafarz wyświęcony stanowi więź sakramentalną, która łączy czynność liturgiczną z tym, co powiedzieli i uczynili Apostołowie, a przez nich z tym, co powiedział i uczynił Chrystus - źródło i fundament sakramentów" (KKK 1120). On sam bowiem jest źródłem posługi w Kościele (KKK 874) i dlatego posługiwanie kościelne ma charakter służebny, a pełniący je są "sługami Chrystusa" (Rz 1,1) i obrazem Tego, który przyjął "postać sługi" (Flp 2,7). Sakrament święceń udziela świętej władzy dla służby wiernym. Wynika stąd że, "ministerium ordinatum" i "sacerdotium ministeriale substitui non potest"63 gdyż kapłaństwo posługi konieczne jest dla samego istnienia wspólnoty Kościoła i jeśli brakuje jej kapłana pozbawiona jest ona "funkcji sakramentalnej Chrystusa Głowy i Pasterza, istotnej dla życia wspólnoty kościelnej"64 .

4. Tożsamość kapłaństwa służebnego

Problemem tym zajmowano się głównie na Synodzie Biskupów 1990. Na bazie nauki Vaticanum II, którą niekiedy błędnie lub tendencyjnie interpretowano, Synod starał się przezwyciężyć kryzys tożsamości kapłana i wskazać na jego właściwe miejsce i rolę w Kościele. W posynodalnej Adhortacji Pastores dabo vobis, w oparciu o wypracowane na Synodzie zasady i wskazania dróg rozwiązania problemu, Papież dokładnie określa naukę Kościoła o naturze i misji kapłaństwa służebnego (por. PdV nn. 11-18).

Najważniejszą i najbardziej istotną podstawą tożsamości kapłaństwa służebnego jest szczególny ontologiczny związek kapłana z Chrystusem Najwyższym Kapłanem i Dobrym Pasterzem (PdV 11). Następnie Papież zaznacza, że dla określenia tożsamości kapłana konieczne jest odniesienie się do Kościoła a ostatecznie do Chrystusa, którego Kościół jest "pełnią, ciałem i oblubienicą, znakiem i żywą pamiątką Jego obecności i działania pośród nas i dla nas". Właściwe miejsce i posłannictwo kapłana możliwe jest do ukazania jedynie w Kościele jako tajemnicy, komunii i misji. Papież powołuje się na Christifideles laici nr 8, gdzie została ukazana komunia trynitarna jako podstawa tożsamości chrześcijańskiej. Podstawą zaś określenia tożsamości kapłana, jego godności i misji pośród ludu Bożego i w świecie jest eklezjologia komunii. W świetle komunii trynitarnej i eklezjologii komunii prezbiter na mocy konsekracji w sakramencie święceń "posłany jest przez Ojca za pośrednictwem Jezusa Chrystusa, Głowy i Pasterza ludu Bożego, aby żyć i działać w mocy Ducha Świętego w służbie Kościoła i zbawienia świata"65 .

Wraz z charakterem kapłańskim udziałem kapłanów staje się charyzmat duszpasterski czyli znamię szczególnego podobieństwa do Chrystusa Dobrego Pasterza. Przejawia się on w trosce o zbawienie wszystkich ludzi na wzór Chrystusa Dobrego Pasterza (por. J 10,11). Tę troskę Papież nazywa "szczególną racją bytu naszego życia kapłańskiego", która także nadaje mu sens66 (por. DK 8-11;19). Kapłan jest nosicielem charyzmatu Dobrego Pasterza67 .

Upodobnienie do Chrystusa przez konsekrację sakramentalną czyni kapłana w specyficzny sposób "uczestnikiem uświęcającej, nauczycielskiej i pasterskiej władzy samego Jezusa Chrystusa, Głowy i Pasterza Kościoła" (por. PdV 18). Działając in persona Christi jest pasterzem ludu Bożego.

5. Eklezjalne uzasadnienie działania in persona Christi

Działanie kapłana in persona Christi opiera się na właściwym rozumieniu Kościoła, który nie jest zwyczajną społecznością pojmowaną socjologicznie jako jedna z wielu instytucji. W takim pojęciu Kościoła kapłan byłby jedynie funkcjonariuszem tej instytucji. Tymczasem Kościół jest rzeczywistością inną, jest sakramentem zbawienia i Ciałem Chrystusa. W Kościele uobecnia się Osoba i dzieło zbawcze Chrystusa. Kościół jest przedłużeniem Wcielenia Chrystusa i narzędziem Jego działania mocą Ducha Świętego. Chrystus działa w Kościele przez ludzi, których sam wybiera, powołuje i daje im władzę aby kontynuowali Jego dzieło (por. Mk 3,13-19; 6,7; Mt 10,1; Łk 6,13-16; 9,1). Oni więc zastępują widzialnie obecnego niewidzialne Chrystusa, ale nie w sensie czysto prawniczym, lecz na mocy wewnętrznego zjednoczenia z Nim, analogicznie do Jego zjednoczenia z Ojcem. Dlatego Chrystus mówi: "Kto was słucha, mnie słucha" (Łk 10,16; Mt 10,40)68 . Relacja uczniów do Chrystusa jest taka jak Chrystusa do Ojca. Można więc mówić o pewnej identyfikacji Jezusa z apostołami i uczniami. Potwierdza to sam Chrystus słowami: "Kto mnie przyjmuje, przyjmuje tego, który mnie posłał" (J 13,20). Świadomość misji otrzymanej od Chrystusa towarzyszy apostołom od samego początku ich działalności. Św. Paweł mówi o sobie, że jest apostołem "nie z ludzkiego ustanowienia czy zlecenia, lecz z ustanowienia Jezusa Chrystusa i Boga Ojca, który Go wskrzesił z martwych" (Ga 1,1). Swoje powołanie zawdzięcza Chrystusowi zmartwychwstałemu (1 Kor 8,5.8-11), którego jest on sługą i szafarzem Bożych tajemnic (1 Kor 4,1). Jednocześnie powołuje się na swój autorytet, dzięki któremu przemawia w imieniu Chrystusa, którego także reprezentuje: "Tak więc w imieniu Chrystusa spełniamy posłannictwo jakby Boga samego, który przez nas udziela napomnień" (2 Kor 5,20). Nie oznacza to jednak, że apostoł jest równy Chrystusowi. Istnieje między nimi istotna różnica, gdyż skuteczność zbawczego działania pochodzi zawsze od Boga którego sługą i narzędziem jest apostoł (por. 2 Kor 4,7). Tak więc kontynuacja dzieła zbawienia i misji Chrystusa przechodzi od Niego na apostołów i ich następców przez włożenie rąk (1 Tm 5,22; 2 Tm 1,6), czyli przez sakrament święceń. Ci, którzy go otrzymali występują w imieniu Chrystusa, są znakiem Jego obecności w Kościele, przepowiadają słowo o zbawieniu, udzielają sakramentów i kierują wspólnotą. Kapłaństwo sakramentalne zakorzenione jest w sukcesji apostolskiej i wyposażone w świętą władzę przez konsekrację i charakter sakramentalny dzięki czemu kapłan może działać in persona Christi Capitis et Pastoris (por. KK 10; 18; 27; 28; DK 2; 6; KKK 1538; 1576).

Dzięki charakterowi święceń może Go reprezentować we wspólnocie jako Głowę Kościoła (por. DK 2). Istota kapłaństwa hierarchicznego nie polega ani na pełnieniu określonych funkcji ani na zewnętrznej misji, lecz na pewnym sakramentalnym wyposażeniu i pieczęci urzędu kapłańskiego, z których pochodzą funkcje i wszelka działalność. Łaska sakramentu święceń jest dana najpierw nie dla osobistego uświęcenia, lecz dla uświęcania innych, dla służby, aby upodobniony do Chrystusa prowadził dalej Jego działanie i uświęcał innych. Urząd i misja nie są czasowe i czymś zewnętrznym, ani czasowym upoważnieniem do pełnienia funkcji zleconej przez wspólnotę, lecz pochodzą od Chrystusa poprzez Kościół, są darem uczestnictwa w Jego "esse" i władzy, opierają się na głębokim zjednoczeniu z Nim. Na tym polega ta istotna różnica kapłaństwa służebnego od kapłaństwa wspólnego.

6. Kapłan "w" Kościele i "wobec" Kościoła.

Włączony w całe misterium Chrystusa, kapłan wypełniając swoją posługę włączony jest także w misterium Kościoła, który dzięki wierze ma świadomość, że nie powstał sam ze siebie, lecz jest "dziełem łaski Chrystusa w Duchu Świętym" (PdV 16). Tak więc kapłan będąc w Kościele, jest również wobec Kościoła (tamże; por. KK 28). Bycie wobec Kościoła oznacza także misję kapłana w Kościele powszechnym i jego odpowiedzialność za dzieła misyjne Kościoła69 . Innym przejawem bycia kapłana wobec Kościoła jest "jego rola przewodnika, który prowadzi do świętości wiernych powierzonych jego posłudze, będąca ze swej istoty posługą duszpasterską"70 . Dyrektorium mówi o dwóch pokusach w wypełnianiu posługi duszpasterskiej: panowania nad owczarnią (por. Łk 22,24-27; 1 P 5,1-4) i "przekreślenia swego upodobnienia do Chrystusa Głowy i Pasterza z powodu nadania błędnego znaczenia pojęciu «wspólnoty»" (tamże). Władza winna być sprawowana w duchu służby jako amoris officium i poświęcenia dobru owczarni (por. J 13,14; 10,11), naśladując Chrystusa, który przyszedł aby służyć, a nie aby Jemu służono (por. Mk 10,45; PdV 23).

Drugą jest pokusa demokratyzmu. Prowadzi ona do zacierania zróżnicowania zadań w Kościele opartego na różnicy między kapłaństwem wspólnym i służebnym. Uznając pozytywne skutki kultury demokratycznej Dyrektorium nazywa "podstępem" tzw. "demokratyzm" przenoszony ze społeczności świeckiej do Kościoła, który prowadzi do "nieuznawania władzy i łaski Chrystusa Głowy oraz wypaczania Kościoła, jakby był niczym innym jak tylko społecznością ludzką"71 . Koncepcja taka godzi w samą hierarchiczną strukturę Kościoła pochodzącą z woli Chrystusa. Dlatego błędem jest pomieszanie zadań prezbiterów i wiernych świeckich oraz nierozróżnianie władzy biskupa od władzy prezbiterów jako jego współpracowników72 .

Podstawą tego, że kapłan jest osobowym znakiem Chrystusa Głowy na ziemi jest jego relacja do Chrystusa wynikająca ze święceń. Nie polega to na zastępowaniu czy zajmowaniu Jego miejsca, lecz na tym, że Chrystus działa z nim i przez niego (por. Flp 2,9-11). Istnieje analogia między Chrystusem i Ojcem oraz Chrystusem a kapłanem. Jak Chrystus jest znakiem obecności Ojca, tak kapłan jest znakiem obecności Chrystusa (por. J 14,9). Jak On został posłany przez Ojca, tak na mocy uczestnictwa w sukcesji apostolskiej każdy kapłan jest posłany przez Chrystusa.

W związku z posłannictwem kapłana J. Ratzinger powołując się na paralelizm tekstów: "Syn nie może uczynić niczego sam z siebie" (J 5,19.30) i "Beze mnie nic nie możecie uczynić" (J 15,5), zaznacza, że każdy przejaw działalności kapłańskiej opiera się na jedności z Jezusem i całkowitej zależności od Niego. Przez sakrament święceń następuje włączenie w posłannictwo Chrystusa. "Sakrament oznacza bowiem: daję to, czego nie mogę dać sam z siebie, czynię coś, co nie jest zależne ode mnie, spełniam tylko moje posłannictwo i przekazuje to, co mnie zostało przekazane. Nikt nie może uczynić siebie kapłanem ani też żadna wspólnota z własnej inicjatywy nie może powołać go do takiej misji. Tylko sakrament może udzielić tego, co jest Boże, włączając w posłannictwo, które czyni mnie pośrednikiem i narzędziem dla innych"73 . Przez ministerium kapłanów Chrystus pełni swoją funkcję jedynego Pośrednika między Bogiem i ludźmi. Nie pochodzi ono od ludzi lecz od Boga dlatego konieczne jest powołanie i święcenia.

Jako minister kapłan jest znakiem Chrystusa Głowy, Kapłana i Dobrego Pasterza, aż do działania in persona Christi gdyż uczestniczy w tej samej konsekracji i misji (por. DK 1-3), znakiem jego słowa, ofiary i zbawczego działania pasterskiego (por. DK 4-6), znakiem jedności kościelnej z biskupem (por. DK 7), z innymi kapłanami (por. DK 8) i całym ludem Bożym (por. DK 9)74 .

Określenie kapłana jako znak wskazuje na dwie rzeczy: centralne miejsce kapłaństwa Chrystusa obecnego i działającego w Kościele oraz relację kapłana do Chrystusa. Znak o tyle ma sens o ile ma stałe odniesienie do rzeczywistości oznaczanej. Kapłan jest w świecie znakiem Chrystusa Głowy. Chrystus jest w Kościele niewidzialny lecz staje się obecny przez osobę kapłana, przez jego posługę prowadzi lud i jest jego pasterzem. Jezus jest Dobrym Pasterzem (J 10,1-10) ale posłani przez Niego też są pasterzami ludu (J 21,25; 1 P 5,2). Posyła ich dając im władzę otrzymaną od Ojca (Mt 28,18) są Jego świadkami (Dz 1,8; 2,32), ambasadorami (2 Kor 2,22), heroldami i wikariuszami (1 Tm 2,7).

Według Vaticanum II kapłan czyni obecnym i widzialnym w Kościele osobę Chrystusa (KK 21). Prezbiterzy są autentycznymi znakami Chrystusa (DK 2; 6); KK 37: utpote Christum repraesentantes.75 Użycie określenia "znak" podkreśla także stosunek kapłana do Chrystusa i wskazuje na chrystologiczny aspekt kapłaństwa. Ze względu na to, że Chrystus jest Głową Kościoła, ważny jest także stosunek kapłana do Kościoła w którym wypełnia on swoje ministerium (por. PdV 16-18).

Paweł VI w Misterium Fidei stwierdza, ze sakramenty są "działaniem Chrystusa, który ich udziela przez ludzi". Dlatego zadaniem szafarza jest być narzędziem działania Chrystusa i przez to staje się on żywym znakiem tego, który jest Głową Ciała Kościoła. Działanie szafarza w sakramentach jest skutecznym znakiem obecności Chrystusa. Na mocy święceń działa on w zastępstwie Chrystusa jest jego znakiem i narzędziem. Wymaga to od szafarza złączenia się z Chrystusem w jego dziele uświęcania wtedy na mocy święceń "personifikuje" Chrystusa jako Głowę Kościoła. Kapłan więc w widzialny sposób, jako znak, reprezentuje kapłaństwo Chrystusa Głowy Kościoła. Jest "żywym i przejrzystym obrazem Chrystusa Kapłana" (PdV 12) i widzialnie wypełnia w Kościele Jego misję (por. KK 18; 21; 24; 26; 38; DB 2; 16). Dotyczy to funkcji Głowy Kościoła, gdyż cały lud Boży uczestniczy w kapłaństwie Chrystusa lecz jedynie członkowie hierarchii są znakiem, sakramentem Chrystusa Głowy Kościoła, dlatego, że przez święcenia są konsekrowani i upodobnieni do Chrystusa aby działać w Jego imieniu. Ich posługa polega na przedłużaniu w Kościele działania Chrystusa, są narzędziem i żywym sakramentem Chrystusa (por. DK 2; 5; 12; 13).

W Deklaracji Kongregacji Inter insignores z 1977 czytamy, że kapłaństwo chrześcijańskie ma naturę sakramentalną, kapłan jest znakiem, a jego skuteczność nadprzyrodzona ma swoje źródło w święceniach, znak ten jednak winien być dla wiernych czytelny i łatwo rozpoznawalny76 . W komentarzu do tej deklaracji sprecyzowano, że wyrażenie iż kapłan jest znakiem, znak należy rozumieć w sensie sakramentalnym lecz nie należy ograniczać się jedynie do pojęcia sakramentu jako znaku materialnego77 . Podobnie jak wiara potrzebna jest do tego, aby dostrzec obecność Chrystusa w znakach sakramentalnych, jedynie w świetle wiary można poznać i zobaczyć w kapłanie znak Chrystusa, który swoim działaniem czyni Go obecnym w Kościele, wskazuje na niewidzialnego, Jego reprezentuje i daje Go wierzącym.

Kapłan jako znak Chrystusa przedłuża Jego misję w całej jej złożoności: nauczyciela, kapłana i pasterza i pośrednika. Jeszcze lepiej wyraża to określenie, że kapłan jest znakiem osobą, lub znakiem osobowym. Oznacza to, że uobecnia całą osobę Chrystusa Boga-Człowieka wtedy, gdy działa in persona Christi. Z drugiej strony oznacza to także, że jako znak osobowy jest znakiem rozumnym, inteligentnym, wyposażonym w dobra umysłu i serca, woli. Różni się więc wyraźnie od znaków rzeczowych, naturalnych gdyż całą osobę angażuje w wypełnianie misji78 .

Posługa kapłana (ministerium sacerdotale) jest specyficzną formą służby w Kościele i najpełniej ukazuje się w czasie celebracji ofiary eucharystycznej, której przewodniczy (praeest) kapłan. Jego obecność i działanie (actio) są konieczne dla zaistnienia Eucharystii. Oznacza to, że posługa kapłańska w Eucharystii, ale również głoszenie słowa i odpuszczanie grzechów, nie są zwyczajną funkcją, którą mógłby wypełniać zwykły wierny przez pewien czas, lecz wymaga prawdziwej konsekracji i misji, które są na zawsze złączone z konsekracją i misją apostołów79 . Ministerium kapłańskie jest szczególnym sposobem uczestnictwa w kapłaństwie Chrystusa. Jest to, jak wynika z jego nazwy, servitium ludowi Bożemu polegające na jego gromadzeniu, głoszeniu Ewangelii, kierowaniu nim, a także w jego imieniu ofiarowaniu Bogu Eucharystii in persona Christi.

III. Zasady prawne współpracy świeckich w ministerialnej posłudze kapłanów

Podstawy prawne i formy uczestnictwa wiernych świeckich w wypełnianiu ich własnej misji w Kościele i świecie, na mocy uczestnictwa w kapłaństwie wspólnym szeroko omawia Jan Dyduch w pracy "Obowiązki i prawa wiernych świeckich w prawodawstwie soborowym"80 . W pracy tej analizuje on schematy dokumentów soborowych, dyskusję w czasie sesji plenarnych, teksty zatwierdzone przez Sobór oraz posoborowe nauczanie Kościoła, które znalazło obowiązującą formę prawną w Kodeksie Prawa Kanonicznego ogłoszonym w 1983 r.81

Aby przedstawić aktualne nauczanie Magisterium Kościoła w tej kwestii należy uwzględnić wydane po roku 1983 dokumenty, głównie zaś Adhortacje Apostolskie Jana Pawła II Christifideles laici (1988), Pastores dabo vobis (1992) oraz Instrukcję Międzydykasterialną Ecclesiae de mysterio (1998), która przypomina i porządkuje obecnie obowiązujące normy prawne dotyczące zasad i form współpracy świeckich posłudze słowa, liturgii i kierowania wspólnotą kościelną.

1. Współpraca świeckich w posłudze słowa (munus docendI)82

Posługa słowa według KO 24 obejmuje "kaznodziejstwo, katechezę i wszelkie nauczanie chrześcijańskie, w którym homilia liturgiczna winna mieć szczególne znaczenie". Wykonywanie posługi słowa w Kościele należy w pierwszym rzędzie do biskupów, prezbiterów i diakonów, czyli ściśle związana jest ze święceniami (por. kan 756§2; 757). Jednak także wierni świeccy uczestniczą w niej w sposób sobie właściwy na mocy kapłaństwa wspólnego i udziału w funkcji profetycznej Chrystusa i Kościoła83 . Instrukcja z uznaniem mówi o zaangażowaniu świeckich, członków instytutów życia konsekrowanego i stowarzyszeń życia apostolskiego powoływanych do współpracy w wykonywaniu posługi słowa, głównie w katechezie (art. 2§2; por. KPK kan 458-759;785 §1).

Uczestnictwo w posłudze słowa opiera się jednak na określonych przez prawo kościelne zasadach. Nie posiadający święceń mogą być dopuszczeni (admitti possunt) do głoszenia słowa Bożego w kościołach i kaplicach (in ecclesia vel oratorio; por. kan 763). Wynika stąd, że nie mają do tego prawa z samego uczestnictwa w kapłaństwie wspólnym, lecz konieczne jest zlecenie im tej posługi przez władzę kościelną. Kwestię tę reguluje kan 766 KPK, który zlecenie świeckim posługi słowa uzależnia od określonych okoliczności: prawdziwa konieczność (necessitas) oraz jeśli wymaga tego duchowe dobro wiernych (utilitas). Oznacza to, że nie jest to zwyczajna lecz wyjątkowa posługa świeckich, o zleceniu której decyduje miejscowa Konferencja Biskupów po uprzedniej zgodzie (recognitio) Stolicy Apostolskiej. Do Konferencji Biskupów należy określenie oceny "konieczności i pożytku" zlecenia świeckim posługi słowa w konkretnych przypadkach, natomiast samą posługę słowa określonej osobie zleca miejscowy biskup (art. 2§3). Najczęściej chodzi o te regiony świata, w których brakuje świętych szafarzy i powstała trwała i obiektywna sytuacja necessitatis vel utilitatis aby odpowiednio przygotowani świeccy w ich zastępstwie przepowiadali słowo Boże także w kościołach i kaplicach. Nie jest to jednak posługa własna lecz zastępcza, nadzwyczajna i wypełniana w nadzwyczajnych warunkach działalności Kościoła. Dlatego nie może być taktowana jako zwyczajna praktyka lub forma promocji laikatu (art. 2§4). W związku z posługą słowa w formie katechezy Instrukcja zaleca, aby katecheci, zwłaszcza w przygotowaniu do sakramentów świętych ukazywali rolę i osobę kapłana, jako "jedynego szafarza Bożych tajemnic" (art. 2§5).

W przepowiadaniu słowa Bożego szczególne miejsce zajmuje homilia mszalna (por. KL 62; kan 767§1). Z tej racji, że jest integralną częścią liturgii, zastrzeżona jest dla "świętego ministra, kapłana lub diakona", gdyż jest funkcją zarezerwowaną dla tego, kto "jest konsekrowany przez sakrament święceń" (qui sacramento Ordinis est insignitus art. 3§1)84 . Ponieważ nie chodzi w tym wypadku jedynie o prawo dyscyplinarne lecz o zasadę teologiczną, dlatego "nawet biskup diecezjalny nie ma prawa dyspensować od tego przepisu kanonicznego" (tamże)85 . Odnosi się także do alumnów seminariów i studentów teologii, którzy również nie mogą głosić homilii mszalnej86 . Tym bardziej nie mogą traktować jej jako formy przygotowywania się (lub ćwiczenia) do przyszłej posługi słowa. W takim samym stopniu dotyczy to tych świeckich, którzy pełnią we wspólnotach funkcje asystentów pastoralnych lub katechetów. W opublikowanej na łamach Klerusblatt wypowiedzi abpa Monachium F. Wettera zacytowano jego stanowisko w sprawie przepowiadania przez świeckich w czasie Mszy św.87 Przypomina on, że homilia jest częścią liturgii mszalnej, która należy wyłącznie do posiadających święcenia i że przepowiadanie słowa Bożego należy do głównych zadań związanych z posługą kapłańską88 . Instrukcja wyraźnie zakazuje ponadto głoszenia homilii księżom i diakonom, którzy utracili stan duchowny lub porzucili wypełnianie posługi kapłańskiej (art. 3§5).

W tym miejscu na uwagę zasługuje przypomnienie, że kan 767§1 KPK mówiący o zarezerwowaniu homilii kapłanowi i diakonowi, znosi pozwolenie zawarte w Dyrektorium o Mszach z udziałem dzieci z 1973 aby, "jeden z dorosłych uczestników Mszy św. dla dzieci, za zgodą proboszcza lub rektora kościoła, przemówił do dzieci po Ewangelii, zwłaszcza jeśli kapłanowi trudno przychodzi dostosować się do mentalności dzieci" (nr 24). Przewidziana przez Dyrektorium nr 44 forma dialogu, którą posługuje się kapłan lub diakon w czasie homilii jest możliwa, gdyż jej nie zastępuje lecz służy lepszemu wyjaśnieniu głoszonej prawdy (art. 3§3).

Głoszenie słowa Bożego w formie homilii jest jednak możliwe poza liturgią Mszy św. Stosownie do otrzymanych uprawnień, świeccy mogą więc głosić także homilię wtedy, gdy z braku kapłana prowadzą niedzielną liturgię słowa Bożego, w czasie udzielania sakramentu chrztu, błogosławienia małżeństwa, prowadzenia liturgii pogrzebowej i części Liturgii Godzin (art. 3§4; art. 7§1-2).

Aby osoba bez święceń mogła prowadzić niedzielną liturgię musi posiadać od biskupa specjalny mandat, w którym zostaną określone szczegółowe wskazania odnośnie do czasu trwania, miejsca i warunków oraz prezbiter odpowiedzialny za tego rodzaju celebracje (art. 7§1)89 . Tego rodzaju celebracje w niedzielę powinny być zatwierdzone przez kompetentną władzę kościelną i traktowane zawsze jako rozwiązanie tymczasowe. Nie mogą także nigdy zawierać elementów właściwych liturgii ofiarnej, ani zwłaszcza nie wolno w nich posługiwać się modlitwą eucharystyczną, aby nie stwarzać ważenia że mamy do czynienia z celebracją liturgii mszalnej90 . Homilię powinien przygotować proboszcz, zadaniem moderatora jest jej odczytanie po czytaniach biblijnych. Nie może on także posługiwać się formułami pozdrowienia i błogosławieństwa zastrzeżonymi dla duchownych. Celebracje słowa Bożego, które w niedziele prowadzą wyznaczeni przez proboszcza świeccy, jakkolwiek mają duże znaczenie jak forma wspólnej modlitwy połączonej z proklamacją słowa Bożego, nigdy jednak nie zastępują Ofiary Eucharystycznej, do udziału w której wierni obowiązani są w niedziele i święta nakazane (art.7§2).

Dozwolone jest prowadzenie przez osobę świecką krótkiego komentarza (brevem instructionem) mającego na celu lepsze zrozumienie liturgii przez uczestników, oraz z okazji specjalnych celebracji np. dzień powołań, dni chorych itp. dawanie świadectwa (testimonium), które może być uzupełnieniem homilii głoszonej przez przewodniczącego Eucharystii. Tego rodzaju komentarze i świadectwa nie mogą jednak posiadać cech właściwych homilii mszalnej (art. 3§2).

2. Współpraca świeckich w dziele uświęcania (munus sanctificandi)91

Ponieważ liturgia ukazuje hierarchiczną i uporządkowaną strukturę Kościoła należy zachować ustalone zasady jej celebracji, według których każdy spełnia swoje własne zadania (partes proprias, art 6§1; por. KL 26-28; KPK kan 837). W liturgii, która jest actio Christi et Ecclesiae kapłan na mocy święceń działa jako reprezentant Chrystusa i Kościoła.

Jeśli pewnymi czynnościami liturgicznymi kieruje wyznaczony do tego i odpowiednio przygotowany świecki określa się go terminem "moderator". Jest on zawsze jedynie jednym ze zgromadzenia, tak również winien się zachowywać. Z racji pełnionej funkcji, nie przysługuje mu ani miejsce przeznaczone dla przewodniczącego liturgii, ani nie zwraca się on do zgromadzenia w formie "wy" lecz "my". Nie wolno także świeckim używać paramentów właściwych prezbiterom lub diakonom (stuła, ornat, dalmatyka), ale także duchowni mają obowiązek wkładania "wszystkich przepisanych szat liturgicznych (art. 6§2)92 . Instrukcja zakazuje wyraźnie świeckim stosowania gestów zastrzeżonych świętym szafarzom. Także teksty liturgiczne używane w tych celebracjach powinny być zatwierdzone przez kompetentną władzę kościelną 93 .

Na uwagę zasługuje również sposób określania posługi świeckich w zgromadzeniu liturgicznym w nieobecności kapłana. O ile posługa kapłana przewodniczącego celebracjom liturgicznym określana jest czasownikiem "praesidere" lub "paeesse", podobną rolę świeckiego Instrukcja określa słowem "ducere". Tak jest gdy mówi się o świeckich, którzy z mandatu biskupa z powodu braku kapłana lub diakona organizują i prowadzą celebracje słowa Bożego94 lub liturgię pogrzebu95 . O tej samej posłudze kapłana i diakona Instrukcja mówi, że przewodniczą (praesideant) liturgii pogrzebowej96 . Warto zauważyć, że przewodniczenie Radzie Parafialnej, które wchodzi w zakres wykonywania funkcji kierowania wspólnotą przez jej proboszcza także określane jest terminem "praeesse" (art.5§3)

Według KL 33 sacerdos coetui in persona Chrtsi praeest i wypowiada modlitwy w imieniu całego zgromadzonego ludu. Liturgiczna funkcja kapłana wynika z KL 7 – Chrystus jest w nim obecny (in ministri persona). Reprezentuje on Chrystusa i w tym co on czyni, działa sam Chrystus. W zgromadzeniu kapłan wypełnia swoje ministerium, on zaś sam jest minister, którym Chrystus się posługuje. Dotyczy to nie tylko Eucharystii ale całej liturgii jako actio Christi et Ecclesiae (KL 7). W posłudze przewodniczenia (praeesse) ukazuje się podwójna rola kapłana: jego działanie w imieniu Chrystusa i działanie w imieniu wspólnoty, z którą związany jest uczestnictwem w kapłaństwie wspólnym i więzami braterstwa. Obydwie role wynikają z sakramentu święceń i uprawniają do przewodniczenia.97 Według nr 60 WOMR prezbiter orationi praesidet (...) i całym swoim zachowaniem ukazuje praesentiam vivam Christi.98

Funkcja praeesse posiada podwójny wymiar: wobec zgromadzenia reprezentuje osobę Chrystusa, wobec Boga jako członek zgromadzenia modli się w jego imieniu (por. WOMR 48; 60). Kapłan wypełnia swoje ministerium w tym podwójnym wymiarze. Jako reprezentant Chrystusa kieruje zgromadzeniem zastępując biskupa ale działa także jako przedstawiciel zgromadzenia, któremu przewodniczy i udziela błogosławieństwa w Imię Trójcy Świętej99 .

Najczęściej świeccy współdziałają w ministerialnej posłudze kapłanów w dziele uświęcania jako nadzwyczajni szafarze Komunii, w duszpasterstwie chorych, udzielając chrztu, czasem asystują przy zawieraniu małżeństw, prowadzą liturgię pogrzebu i niedzielne celebracje słowa Bożego.

Udzielanie Komunii św.

Funkcja nadzwyczajnego szafarza Komunii od Motu proprio Ministeria quaedam została związana z posługą akolity. Następnie w Instrukcji Immensae caritatis100 została rozszerzona także na inne osoby świeckie. Obecne normy odnoszące się do nadzwyczajnych szafarzy Komunii św. określa kan 230§3 KPK101 . Instrukcja jedynie przypomina dotychczasowe przepisy w tej dziedzinie.

Motywem wprowadzenia tej posługi liturgicznej, którą mogą wypełniać świeccy była troska Kościoła o łatwiejszy dostęp do Komunii św., wiernych uczestniczących w wielkich zgromadzeniach liturgicznych, a zwłaszcza chorych, do Eucharystii. Posługę tę nadzwyczajni szafarze wypełniają tylko wtedy, gdy istnieje rzeczywista konieczność. Prawo kościelne określa ściśle kiedy ma miejsce taka konieczność: brak szafarzy zwyczajnych albo z powodu prawdziwej przeszkody nie mogą oni udzielać Komunii św., wreszcie gdyby z powodu dużej liczby wiernych jej udzielanie znacznie przedłużałoby liturgię mszalną.

Szczegółowe zasady ustanawiania funkcji posługi nadzwyczajnych szafarzy Komunii św. określają poszczególne Konferencje Biskupów. Natomiast w każdej diecezji zleca ją miejscowy biskup albo na określony czas (ad tempus) albo tymczasowo (ad actum). W wypadkach wyjątkowych i nieprzewidzianych istnieje również możliwość zlecenia funkcji nadzwyczajnego szafarza Komunii św. przez przewodniczącego liturgii mszalnej102 .

W związku z wypełnianiem tej funkcji Instrukcja wyraźnie piętnuje następujące nadużycia: udzielanie sobie samemu Komunii św. na sposób koncelebrujących kapłanów; dołączanie do odnawiania przyrzeczeń kapłańskich w Wielki Czwartek przez tych, którzy odnawiają śluby zakonne lub otrzymują upoważnienie do udzielania Komunii św., oraz bez prawdziwej konieczności dopuszczanie nadzwyczajnych szafarzy do udzielania Komunii św. w czasie Mszy (art. 8§3).

Współdziałanie w duszpasterstwie chorych

Udziału świeckich w trosce o chorych wymaga Rytuał "Sakramenty chorych"103 . Ich rola w tej dziedzinie duszpasterstwa jest ogromna. Instrukcja określa ich zadnia jako towarzyszenie chorym w najcięższych chwilach ich życia, budzenie pragnienia przyjęcia sakramentów pokuty i pojednania oraz namaszczenia chorych, przygotowanie do dobrej spowiedzi sakramentalnej i przyjęcia we właściwym czasie namaszczenia chorych. W posługiwaniu się sakramentaliami świeccy nie mogą czynić niczego, co jest zastrzeżone prezbiterom i biskupom. W żadnym wypadku nie wolno świeckim namaszczać ani olejem poświęconym, ani żadnym innym. Uzasadnione jest to troską o właściwe stosowanie i rozumienie sakramentu namaszczenia chorych. Może bowiem powstać wrażenie, że świeccy udzielają tego sakramentu, podczas gdy jest to zarezerwowane jedynie prezbiterom i biskupom104 . Wynika to ze związku tego sakramentu z odpuszczaniem grzechów i przyjmowaniem Eucharystii (art. 9§1-2). Każde inne działanie określane jest jako symulacja udzielania sakramentu (por. kann. 1379; 392 §2).

Asystowanie przy zawieraniu małżeństw

Świeccy mogą asystować przy zawieraniu małżeństwa jedynie tam, gdzie brak świętych szafarzy (ministri sacri). Jednak delegowanie świeckich do asystowania przy zawieraniu małżeństw wymaga spełnienia trzech warunków: biskup może udzielić takiego pozwolenia tylko wtedy, gdy brakuje kapłanów lub diakonów; Konferencja Biskupów uznała, że w danej diecezji takie rozwiązanie jest konieczne; Stolica Apostolska wyraziła na to zgodę (art. 10§1; por. kan 1112§1-2)105 .

Udzielanie chrztu

Prawo kościelne przewiduje, że w przypadku braku szafarzy wyświęconych jako zwyczajnych szafarzy chrztu, lub gdy są oni poważnie przeszkodzeni, świeccy mogą być wyznaczeni do udzielania chrztu (por. kan 230). Jednak należy uczciwie ocenić czy zachodzą takie przeszkody i czy istnieje prawdziwa konieczność. Nie mogą być tak traktowane np. nadmiar pracy szafarza zwyczajnego, jego zamieszkanie poza terenem parafii, ani też jego niedyspozycja w dniu przewidzianym przez rodzinę dziecka na chrzest. Okoliczności takie nie stanowią wystarczającej racji delegowania świeckiego do udzielania chrztu. Należy także unikać powierzania takiego uprawnienia na stałe (art.11).

Prowadzenie liturgii pogrzebowej

Rytuał "Obrzędy pogrzebowe" przewiduje możliwość sprawowania części liturgii pogrzebowej przez świeckich106 . Chodzi głównie o stację w domu zmarłego i stację na cmentarzu oraz Wigilię przy zmarłym (Obrzędy pogrzebu nr 19). Jednak ze względu na posługę kapłańską wobec uczestników pogrzebu, zwłaszcza osób z poza Kościoła lub jedynie luźno z nim związanych, wskazane jest, nawet za cenę wyjątkowego poświęcenia, aby prezbiterzy i diakoni osobiście przewodniczyli liturgii pogrzebu według miejscowych zwyczajów i wykorzystali ją jako okazję do ewangelizacji. Jedynie w przypadku prawdziwego braku szafarzy wyświęconych wyznaczeni i dobrze przygotowani pod względem doktrynalnym i liturgicznym wierni świeccy mogą prowadzić obrzędy pogrzebowe (art.12)107 .

3. Współdziałanie świeckich wypełnianiu funkcji pasterskiej (munus pascendi)108

Według Instrukcji oryginalny sens terminu ministerium (servitium) wyraża po prostu dzieło, przez które członkowie Kościoła przedłużają w jego wnętrzu i dla świata misję i posługę Chrystusa109 .

Wszyscy wierni są wezwani i uzdolnieni do uczestnictwa w zbawczej misji Kościoła. Działalność świeckich w ramach ich własnego powołania w ramach porządku doczesnego jest autonomiczna i na ich odpowiedzialność, także wtedy gdy działają w Kościele. Nie jest to jednak działalność kościelna czyli urzędowa ani nie jest podejmowana w imieniu Kościoła (por. kan 225 § 2 KK 31; DA 24)110 . Instrukcja wyraża się z uznaniem o istniejących w wielu Kościołach lokalnych formach współdziałania odpowiednio przygotowanych świeckich w wypełnianiu przez parafie posługiwania pastoralnego w szpitalach, szkołach, więzieniach i w wojsku.

Zakres obowiązków i kompetencji świeckich współpracowników prezbiterów normuje prawo kościelne, na które powołuje się Instrukcja. Przypomina ona, że włączanie świeckich w posługę pastoralną w rozumieniu kan. 517§2 powinno łączyć się z zachowaniem dwóch warunków: rzeczywisty brak kapłanów, a nie ich wygoda lub niewłaściwie rozumiana promocja laikatu, oraz że chodzi jedynie o uczestnictwo (participatio) w posłudze, a nie kierowanie, koordynowanie, moderowanie, zarządzanie parafią, gdyż te funkcje przysługują jedynie prezbiterowi (art. §4,a,b)111 . W żadnym wypadku świecki współpracownik nie może być określany terminem kierownik, przewodnik wspólnoty lub podobnymi terminami 112 . W Kościele bowiem są urzędy i funkcje związane wyłącznie ze święceniami. Jedynie przyjęte święcenia są podstawą pełnego wypełniania funkcji pasterskiej w Kościele. Nikomu kto nie otrzymał sakramentu święceń nie przysługuje więc w rozumieniu kościelnym tytuł "pasterz". Świeccy nie mogą więc zastępować księdza podejmując obowiązki związane z urzędem (officium) proboszcza113 . Właściwym pasterzem wspólnoty parafialnej może być jedynie posiadający święcenia. Tam gdzie brak kapłanów świeckim można powierzać pewne funkcje zastępcze, lecz nie rozwiązuje to wszystkich problemów wspólnot kościelnych, a może stwarzać i często rzeczywiście stwarza nowe problemy. Instrukcja zaznacza, że ukończenie przez księdza 75 lat życia nie zwalnia go automatycznie (ipso iure)z posługiwania kapłańskiego (ex officio pastorali). Zwolnienie z pełnionych zadań następuje dopiero wtedy, gdy biskup uwzględniwszy sytuację proszącego oraz potrzeby pastoralne Kościoła przyjmie dymisję zgodnie z kan 538§3. Jednocześnie Instrukcja zaleca aby tam, gdzie występuje brak prezbiterów biskupi postępowali w tym względzie "ze szczególną ostrożnością". Księżom natomiast przypomina, że jeśli nie wchodzą w grę ważne powody zdrowotne i dyscyplinarne (nisi grves obstent causae valetudinis vel disciplinae), biskupi diecezjalni nie są zobowiązani do przyjęcia dymisji księdza, który osiągnął wiek emerytalny. Instrukcja powołując się na nr 44 Dyrektorium o życiu i posłudze prezbiterów z 1994 r. uzasadnia to nie tylko potrzebami pastoralnymi konkretnego Kościoła, ale także tym, aby "uniknąć funkcjonalistycznej koncepcji świętego posługiwania"114 .

Współdziałanie świeckich w kierowaniu wspólnotą parafialną wyraża się przede wszystkim przez uczestnictwo ich przedstawicieli w Radach Parafialnych, Radach Duszpasterskich i Ekonomicznych (art. 5§2)115 . Struktury te są formą aktywnego współuczestnictwa świeckich w życiu i działaniu Kościoła jako komunii116 . Inną formą współdziałania w kierowaniu wspólnotą parafii lub diecezji są "zespoły studyjne lub grupy ekspertów" powoływane przez biskupa dla rozwiązywania konkretnych problemów. Nie są to jednak gremia równorzędne z Radami Kapłańskimi, Duszpasterskimi i Parafialnymi (art.5§5). W gremiach tych świeccy mają jedynie głos doradczy (por. kan 514-537. Przewodniczącym Rady Parafialnej może być tylko proboszcz a ewentualne decyzje podjęte przez Radę bez udziału proboszcza lub wbrew niemu z samego prawa są nieważne (art. 5§3; por. kan 536). Świeccy nie mogą natomiast należeć do Rady Kapłańskiej (art.5§1) ani pełnić urzędu dziekana (art.5§6)117 .

Zakończenie

W Magisterium Kościoła po Vaticanum II łatwo zauważyć zasady teologiczne i jasne normy prawne dotyczące szeroko pojętego apostolstwa świeckich oraz ich współdziałania w ministerialnej posłudze kapłanów. Tak jedne jak i drugie zmierzają do jednego celu: przez dowartościowanie i wykorzystanie otrzymanych urzędów, darów i charyzmatów budowanie i umacnianie Kościoła jako tajemnicy, misji i komunii oraz zachowanie komunii między duchownymi (pasterzami) i świeckimi. Zadaniem pasterzy jest rozpoznawanie, ochrona, rozwój, mądre i świadome wykorzystanie daru każdego jego członka, jednak zawsze "bez pomieszania ról i funkcji czy zafałszowania statusu teologicznego i kanonicznego"118 .

Przejmowanie przez świeckich posługiwania typowego dla posiadających święcenia nigdy nie jest postępowaniem zwyczajnym ani też nie może być czymś trwałym, lecz zawsze związane jest z sytuacjami nadzwyczajnymi (necessitas),spowodowanymi brakiem wyświęconych szafarzy i ma na celu duchowe dobro wiernych (utilitas). W żadnym wypadku nie można mówić o konkurencji między nimi lecz o komplementarnym współdziałaniu w wypełnianiu na różne sposoby jednej misji Chrystusa i Kościoła: jedni w oparciu o kapłaństwo wspólne inni jako uczestnicy sakramentu święceń, który czyni ich reprezentantami Chrystusa Kapłana, Pasterza i Głowy Kościoła. Dlatego posługiwania kapłańskiego wynikającego ze święceń nie można zastąpić: ministerium ordinatum substitui non potest119 . W stwierdzeniu tym nie chodzi w żadnym wypadku o zachowanie przywilejów duchownych ale ma ono podstawę w naturze Kościoła i woli samego Chrystusa, który ustanowił w nim posługę pasterską przekazywaną przez sakrament święceń włączający w sukcesję apostolską.

Według Jana Pawła II oraz Międzydykasterialnej Instrukcji Ecclesiae de mysterio rozwiązanie występującego w wielu Kościołach lokalnych problemu braku kapłanów nie dokona się przez przyjmowanie ich posługiwania przez świeckich lecz jedynie przez gorącą i ustawiczną modlitwę o nowe powołania do służby w Kościele. Prawo kościelne daje podstawy uczestnictwa świeckich w posługiwaniu kościelnym w sytuacjach wyjątkowych, których nie można jednak uważać za "zwykłe i normalne". Ponadto należy pamiętać, że trudności wynikające z braku wyświęconych szafarzy jedynie "w ograniczonym stopniu i doraźnie" mogą być złagodzone przez powierzenie świeckim pewnych funkcji zastępczych.

W Kościele polskim, w którym jak dotąd nie brakuje duchownych, uczestnictwo świeckich w misji Kościoła, mimo widocznych znaków ich apostolskiego zaangażowania, nie jest jeszcze ani powszechne ani wystarczające120 . Dotyczy to wypełnia wszystkich trzech munera. Z pewnością w najszerszym zakresie świeccy współdziałają z kapłanami w dziedzinie szeroko pojętej ewangelizacji i dzieła uświęcania (liturgia), natomiast stanowczo za mało uczestniczą w zarządzaniu i podejmowaniu odpowiedzialności za parafię i diecezję w zakresie przewidzianym przez prawo kościelne. W tym duchu należy odczytać słowa Jana Paweła II z przemówienia do biskupów polskich odbywających wizytę ad limina w 1998 r. O aktywności świeckich w Kościele polskim powiedział, że "czują się coraz bardziej świadomi swej roli w Kościele. Jest wielkim zadaniem Kościoła w Polsce, żeby tę samoświadomość eklezjalną u katolików świeckich pogłębić i czynić ją coraz bardziej dojrzałą w duchu Soboru Watykańskiego II. Potrzebne jest konsekwentne wprowadzanie soborowej nauki w praktykę duszpasterską na wszystkich szczeblach: parafialnym, diecezjalnym i krajowym"121 .

Jak widzą współpracę świeckich z posługą kapłańską przyjęte już projekty dokumentów II Synodu plenarnego: Liturgia Kościoła po Soborze Watykańskim II 122 i Sól ziemi. Powołanie i posłannictwo świeckich123 .

Pierwszy z nich główny akcent kładzie na posługi i funkcje liturgiczne, które świeccy powinni pełnić na mocy kapłaństwa wspólnego (nr 10), ubolewając przy tym, że tylko wyjątkowo pełnią je dorośli, a jeszcze zbyt często wypełnia je kapłan przewodniczący zgromadzeniu (nr 65). Synod zaleca, aby w każdej parafii istniał zespól liturgiczny złożony z dorosłych, młodzieży i dzieci w celu przygotowania wiernych do pełnienia posług liturgicznych (nr 83) oraz zespół ministrantów i schola, jednak nie zezwala na wprowadzanie posługi ministrantek (nr 85). Posługi (ministeria) lektora i akolity mogą otrzymać jedynie mężczyźni po ukończeniu 18 lat, posiadający odpowiednie przymioty i po odbyciu formacji (nr 84).

W projekcie dokumentu o świeckich ukazana jest teologia laikatu z podkreśleniem udziału w potrójnej misji Chrystusa na fundamencie sakramentu chrztu, z zaznaczeniem różnicy od kapłaństwa służebnego, które przez sakrament święceń jest uczestnictwem w sukcesji apostolskiej (nr 2-8). Kapłaństwo wspólne świeckich realizuje się głównie w składaniu ofiary w Eucharystii i w misji uświęcania rozumianych w duchu KK 34 i KKK 901. Wspominając o posługach liturgicznych zaznaczono, że poważnym błędem byłoby "zawężenie rozumienia ich kapłaństwa chrzcielnego jedynie do posług liturgicznych" (nr 9; 40). Na podkreślenie zasługuje uwaga, aby kapłaństwa wspólnego nie nazywać powszechnym gdyż "dotyczy jedynie chrześcijan" (tamże). Odnoście do wypełniania funkcji prorockiej i królewskiej projekt powołuje się na odnośne dokumenty Kościoła ze wskazaniem możliwości współdziałania z pasterzami w służbie wspólnoty kościelnej przez pełnienie "rozmaitych posług stosownych do otrzymanych charyzmatów" (nr 11; por. EN 73; KKK 911). Dużą uwagę projekt przywiązuje do odpowiedniej formacji świeckich (nr 12-15; 35; 39; 45; 50) oraz do ich obecności i działania w Kościele i społeczeństwie. Płaszczyzną współpracy z duszpasterzami winny być istniejące w parafiach Rady Duszpasterskie i Ekonomiczne (nr 41) z zachowaniem wymaganego przez Kościół posłuszeństwa pasterzom (nr 39).

Streszczenie

Równi w godności na podstawie chrztu świeccy i duchowni wypełniają na różne sposoby wypełniają posłannictwo zlecone Kościołowi przez Chrystusa. Laikat na mocy kapłaństwa wspólnego, duchowni (ministri sacri) na mocy sakramentu święceń. Wszyscy jednak przyczyniają się do budowania Kościoła jako communio. Teologiczne i normatywne zasady współpracy świeckich w posługiwaniu właściwym dla posiadających święcenia (ministri ordinati) określił Sobór Watykański II a następnie zawarte są one w Adhortacjach Christifideles laici i Pastores dabo vobis oraz w Mięzydykasterialnej Instrukcji Ecclesiae de mysterio z 15.8.1998 r. Nauka Magisterium Kościoła jest podstawą refleksji autora dotyczących podstaw teologicznych, form oraz zakresu współpracy świeckich w wypełnianiu posługiwania kapłańskiego świętych szafarzy. Określa najpierw różnicę między ministerium ordinatum i non ordinatum aby następnie sformułować następujące zasady teologiczne tej współpracy: cały Kościół jako kapłański ludu Boży uczestniczy w jedynym kapłaństwie Chrystusa chociaż w różnym stopniu, świeccy w kapłaństwie wspólnym (commune), duchowni jako ministri sacri et pastores w kapłaństwie służebnym (ministeriale); w Kościele jest jedno posłannictwo (missio) lecz różne posługiwania (ministerium); jedynie ministri sacri na mocy upodobnienia do Chrystusa i dar Ducha Świętego (configuratio) w sakramencie święceń mogą działać w Kościele in persona Christi i być znakiem Chrystusa Głowy Kościoła. Ministerium sacerdotale jest specyficzną i własną formą służby w Kościele, w której świeccy nie mogą ich zastąpić. Jedynie w sytuacjach nadzwyczajnych świeccy mogą otrzymać od pasterzy Kościoła upoważnienie do zastępowania ich w posługiwaniu nie wymagającym sakramentu święceń a obejmującym wypełniania munus docendi, sacntificandi i pascendi. Nigdy jednak nie stają się prze to pasterzami ani też nie mogą kierować parafią.

[Przypisy – tyt. red.]

1 Zob. R. Kamiński. Duszpasterstwo w społeczeństwie pluralistycznym. Lublin 1997 s.57-218.

2 Notitiae 12:1976 s.461; zob. A. Bunigni. La riforma liturgica (1948-1975). Roma 1982 s.737-738.

3 Bugnini, jw. s.738.

4 List Apostolski w dwudziestą piątą rocznicę ogłoszenia Konstytucji Soborowej "Sacrosanctum Concilum" o świętej liturgii. Watykan 1988.

5 Jan Paweł II. Adhortacja Apostolska Christifideles laici. Poznań 1989 (=ChL).

6 Zob. J. Michalik. Świat podstawowym polem działalności świeckich. AK 85:1993 T.121 s.53-58.

7 Zob. A. Zuberbier. Współodpowiedzialność świeckich w zbawczym posłannictwie Komunii Kościoła. AK 82:1990 T.114 s.388-396; S. Nagy. Świeccy w komunijnej wspólnocie Kościoła. Tamże s.377-387.

8 L’Osservatore Romano 15:1994 nr 8 s.21; zob. J. Górzyński. Udział wiernych świeckich w pastoralnej posłudze prezbiterów. CT 65:1995 nr 1 s. 139-144.

9 Jan Paweł II. Ku wspólnemu budowaniu Kościoła. L’Osservatore Romano 15:1994 nr 8 s.21-23

10 Tamże nr 2.

11 Tamże nr 3; por. Dyrektorium o posłudze i życiu prezbiterów nr 17.

12 Jan Paweł II. Ku wspólnemu budowaniu Kościoła jw. nr 4.

13 Instructio de quibusdam quaestionibus circa fidelium laicorum cooperationem sacerdotum ministerium spectantem. AAS 89: 1997 s.852-877; także Notitiae 34: 1998 s.9-42 wraz z krótka wypowiedzią sekretarza Kongregacji Kultu Bożego i Dyscypliny Sakramentów Abpa G. M. Agnielo. Tamże s. 43-45. Tłumaczenie polskie: Instrukcja o niektórych kwestiach dotyczących współpracy wiernych świeckich w ministerialnej posłudze kapłanów. L’Osservatore Romano 19:1998 nr 12 s.30-40 (= Instrukcja); Zob. P. Krämer. Die Mitarbeit der Laien im pastoralen Dienst. Kirchenrechtlichen Anmerkungen zur römischen Instruktion vom 15, August 1997. Klerusblatt 78:1998 s.5-6; W języku polskim omówienia tego dokumentu dokonał W. Góralski w Niedzieli nr 5; 7 i 9 z 1998 roku. Krytyczny komentarz zamieścili na lamach Tygodnika Powszechnego J. Bremer. "Zapchajdziury" nie do zastąpienia. TP 1998 nr 4; Zb. Danielewicz. Instrukcja "po polsku". TP 1998 nr 14; A. Skowronek. Perspektywy bycia księdzem. Polemika wokół rzymskiej instrukcji na temat współpracy księży i świeckich. Przegląd Powszechny 1998 nr 3 s.339-349; B. Pylak. Świeccy w Kościele - współpraca czy rywalizacja? Biuletyn KAI nr 21 z 26.05.1998 s.24-25; J. Ratzinger. Kilka uwag na temat zasad i kwestii doktrynalnych. L’Osservatore Romano 19:1998 nr 12 s.47-48; W. Aymans. Konieczność zmian w określonych dziedzinach. Tamże s.41-43; H. Schambeck. Struktura laikatu. Tamże s.43-44; F. Moralglia. Pozytywna rola świeckich w Kościele. Tamże s. 45-46; F.X. Maier. Refleksje o wiernych nie wyświęconych i o posłudze kapłańskiej. Tamże s.46-47.

14 Krämer, jw. s.5.

15 Instrukcja, jw. s.31.

16 Skowronek, jw. s.339; zob. Georges Gilson (abp Sens-Auxerre). A propos de l’Instruction romaine sur la collaboration des prêtres et de laïcs. Documentation Catholique 80:1998 s.130-131. Zdaniem bpa G. Gilsona szczegółowe przepisy dyscyplinarne winny być wydawane przez biskupa miejsca, który informuje o nich Stolicę Apostolską w czasie wizyty ad limina. Tamże. Najbardziej krytyczną opinię o Instrukcji wyraził emerytowany biskup Innsbrucka Reinhold Stecher w art. "Dem Heil dienen“ umieszczonego na lamach Herder Korespondenz 52: 1998 s.31-34. Zarzuca on Kościołowi, że nie zależy ma na tym, aby wierni przyjmowali sakramenty święte. Tamże s.33; Inne komentarze zob. Laieninstruktion: Vielstimmiges und meist kritisches Echo. Herder Korespondenz 52:1998 s.11-12. P. Hünermann. Laien nur Helfer? Anmerkungen zur jüngsten römischen Instruktion. Tamże s.28-31; S. Knobloch. Zurück vor das Konzil? Zur römischen Instruktion über die Mitarbeit der Laien am Dienst der Priester. Orientierung 62: 1998 s.50-54. Podobne stanowisko reprezentowali liczni biskupi Anglii i Walii oraz Szwajcarii. Herder Korespondenz 52:1998 s.11-12; Skowronek, jw. s.345. W Polsce krytyczne uwagi pod adresem Instrukcji wyraził na lamach Tygodnika Powszechnego Zb. Danielewicz. Instrukcja "po polsku" pisząc m. in. "Jeśli wiec dokumenty soborowe czy Christifideles Laici czytane będą przez pryzmat Instrukcji, to proces promocji świeckich może ulec spowolnieniu". TP 1998 nr 14 s.10.

17 Skowronek, jw. s.342. Najbardziej ostrą krytykę Instrukcji opublikował profesor teologii dogmatycznej z Tybingi P. Hünermann w art. "Laien nur Helfer?“ Herder Korespondez 52:1998 s.28-31. Zarzucił jej twórcom wręcz brak kultury prawnej, która ma się wyrażać w tym, że zwykła instrukcja traktowana jest jak prawo. Mimo iż została aprobowana przez Papieża in forma specifica, jego zdaniem nie ma ona waloru prawa znoszącego wcześniej wydane normy prawne. P. Hünermann bardzo mocno sprzeciwia się również zasadzie, że Rady Parafialne mają jedynie głos doradczy. Jego zdaniem tego rodzaju uregulowania prawne nie świadczą o odpowiedzialnym traktowaniu świeckich. Pogląd ten ma związek z tym, że P. Hünermann opowiada się za synodalnym kierowaniem Kościołem. In solch einer Regelung finden die Mündigkeit und Verantwortlichkeit der Laien keinen angemessenen Ausdruck. Jw. s. 31.W diecezjach niemieckich z wyjątkiem diec. Rottenburg-Stuttgart wybiera się przewodniczącego Rady Parafialnej spośród świeckich. Proboszczowi przysługuje prawo weta jedynie w sprawach pastoralnych i liturgicznych.

18 Jan Paweł II. Ku wspólnemu budowaniu Kościoła, jw. nr 3.

19 P. Erdö. Ministerium, munus et officium in Codice Iuris Canonici. Periodica de re morali, canonica, liturgica 78:1989 s.423-432.

20 Si in Missa cum populo unus tantum minister adest, ipse diversa munera exercere potest. IGMR nr 72.

21 Pontificale Romanum. De institutione lectorum et acolythorum. Typis Polyglottis Vaticanis 1972. Zob. Cz. krakowiak. Obrzęd ustanowienia lektorów i akolitów. CT 43:1973 nr 4 s.52-54.

22 Zob. P. Krämer. Duszpasterskie posługi i urzędy. Communio 17:1997 nr 3 s.102-111.

23 "Chrystus Pan dla pasterzowania Ludowi Bożemu i ustawicznego jego pomnażania ustanowił w swym Kościele różne posługi (varia ministeria instituit), które mają na celu dobro całego Ciała. Wyposażeni bowiem w świętą władze, szafarze służą braciom swoim (Ministri enim, qui sacra potestate pollent, fratribus sius inserviunt). KK 18; por. DK 2.

24 Clerici, qui etiam ministri sacri vocantur, sunt christifideles, qui ab auctoritate competenti ecclesiastica electi per donum Spiritus Sancti in sacra ordinatione receptum deputantur, ut in Christi Pastoris missione et potestate partem habentes Ecclesiae sint ministri. Codex Canonum Eccelesiarum Orientalium kan 323 §1. § 2. Ratione sacrae ordinationis clerici ex divina institutione a ceteris christifidelibus distinguuntur.

25 Jan Paweł II. Adhortacja Apostolska Pastores dabo vobis. Roma 1982 (=PdV).

26 P. Erdö. "Sacra ministeria" a publiczne funkcje w Kościele. Communio 17:1997 nr 3 s.55.

27 Tamże s.60.

28 Tamże s. 53-55.

29 Officium eccelsiaticum est quodlibet munus ordinatione sive divina sive eccelesiatica stabiliter constitutum in finem spiritualem exercendum.

30 Erdö. "Sacra ministeria" a publiczne funkcje w Kościele jw. s.53.

31 Tamże.

32 Zob. Zob. J. Dyduch. Udział świeckich w kulcie liturgicznym w świetle Kodeksu Prawa Kanonicznego. RBL 38:1985 s.16-28; Tenże. Posługa lektora i akolity w świetle obowiązujących przepisów kościelnych. RBL 40:1987 s.133-141.

33 Erdö. "Sacra ministeria" a publiczne funkcje w Kościele, jw. s.59.

34 Zob. Kongregacja Nauki Wiary. List do Biskupów Koscioła katolickiego o niektórych aspektach Kościoła pojętego jako komunia. L’OR 13:1992 nr 10 s.37-41; J. Ratzinger. Kościół jako komunia. Tamże s.41-43; I. Bokwa. Kościół jako wspólnota. Wokół dokumentu Kongregacji ds. Doktryny Wiary.Przegląd Powszechny ?:1993 nr 1 s. 30-41.

35 R. Sobański. Eklezjologia nowego KPK na przykładzie pierwszej księgi. PK 27:1984 nr 3-4 s.248; zob. tenże. Eklezjologia nowego KPK. PK 28:1985 nr 1-2 s.3-30; W. Góralski. Pozycja prawna osób świeckich w Kościele według nowego KPK. PK 28:1985 nr 1-2 s.49-60; J. Dyduch. Prawny aspekt powołania świeckich w nauczaniu Soboru Watykańskiego II. PK 27:1984 nr 3-4 s.109-147.

36 W nauce Vaticanum II oraz w KPK można zauważyć dwie eklezjologie: ecclosiologia communionis i ecclesiologia societatis. R. Sobański zaznacza przy tym, że termin communio nie występuje w Kodeksie zbyt często i nie jest jednoznacznie stosowany (por. kann. 96; 204 §2; 205; 333 §2; 336; 375§2).

37 Pojęcie to nie występuje w KPK. Nie ma także w Kodeksie rozdziału De munere regendi lecz mówi się o De potestate regiminis (por. kann. 129-196).

38 R. Sobański. Iura popter officia? PK 29:1986 nr 3-4 s.3-4; zob. J Krukowski. Definicja chrześcijan. RTK 33:1986 z.5 s.29-40.

39 Sobański. Eklezjologia nowego KPK s.11.

40 Zob. E. Dirschel. Bemerkungen zum Verständnis von kirchlichen Amt und Laien im pastoralen Dienst der Gemeinde. Bibel und Liturgie 71:1998 s.98-102.

41 Zob. J. Dyduch. Kim jest wierny świecki? AK 82:1990 T. 114 s.365-376.

42 S. Nagy. Świeccy w komunijnej wspólnocie Kościoła. AK 82:1990 T.114 s.379.

43 Tamże.

44 Jan Paweł II. Ku wspólnemu budowaniu Kościoła, jw. nr 2.

45 Tamże.

46 Tamże nr 6.

47 Tamże nr 5.

48 Tamże nr 2.

49 Tamże nr 3.

50 Tamże nr 4; por. PdV 11.

51 PdV 15.

52 Jan Paweł II. Ku wspólnemu budowaniu Kościoła, jw. nr 4; por. Dyrektorium o życiu i posłudze prezbiterów nr 19.

53 Tamże nr 4.

54 Zob. Cz. Krakowiak. Kapłaństwo wspólne i służebne według ksiąg liturgicznych. RBL 36:1983 s.297-306; L. Balter. Kapłaństwo ludu Bożego. Studium teologiczno-dogmatyczne. Warszawa 1982.

55 S. Czerwik. Prefacje o misteriach Chrystusa w Mszale Rzymskim Pawła VI. Warszawa 1984 s.180-193.

56 Tłumaczenie polskie jako "powszechne" nie uwzględnia różnicy między dwoma terminami łacińskimi "commune" i "universale". Zdaniem A. Zuberbiera termin "universale" (powszechne) odnosi się do wykonywania wszystkich form kapłaństwa, także kapłaństwa służebnego. W dokumentach papieskich także używany jest termin kapłaństwo "powszechne". Polskie tłumaczenie kapłaństwo "ministeriale seu hierachicum" przez "urzędowe czyli hierarchiczne". Autor ten proponuje jako bardziej właściwe określenie kapłaństwo "posługi" lub "służby". A. Zuberbier. Stosunek między kapłaństwem powszechnym a kapłaństwem hierarchicznym. Teologiczny punkt widzenia. W: Kapłaństwo powszechne a kapłaństwo hierarchiczne. Red. A. Kaczor. Lublin 1998 s.33.

57 Tamże s.36.

58 Tamże.

59 Zob. J. Buxakowski. Podstawy teologiczne posłannictwa diakona, prezbitera i biskupa. W: Komisja Episkopatu Polski Duszpasterstwa ogólnego. Program duszpasterski na rok 1994/94. Red. E. Szczotok, A. Liskowacka. Katowice 1994 s.87-116; S. Cichy. Misja kapłaństwa służebnego. Tamże s.134-147.

60 Zuberbier, jw. s.41.

61 AAS 46:1954 s.669.

62 Określenie przez Sobór różnicy między jednym kapłaństwem a drugim jako "essentia et non gradu tantum differant" w tłumaczeniu polskim "choć różnią się istotą a nie stopniem tylko", zdaniem Zubierbiera może stwarzać wrażenie, że między nimi istnieje różnica "i stopnia i istoty". Jeśli jest różnica stopnia, to nie ma istotnej różnicy, jeśli zaś jest różnica istotna, to nie znaczy, że jest jedynie różnica stopnia. Jego zdaniem powinno się przetłumaczyć "jest to różnica istoty, a nie stopnia". Jw. s.35-36.

63 Instrukcja nr 3.

64 Tamże. Zob. S. Czerwik. Prezbiter przewodniczący sprawowaniu liturgii sakramentem Chrystusa w Duchu Świętym i w Kościele. RBL 42:1989 s.179-187.

65 PdV 12; Zob. W. Słomka. Natura i misja służebnego kapłaństwa. AK 85:1993 T.120 s.211-216.

66 Jan Paweł II. List do kapłanów z 1979 nr 5.

67 Tamże nr 6; Zob. J. Machniak. Kapłan i jego duchowość w Wielkoczwartkowych "Listach do kapłanów" Jana Pawła II. AK 83:1991 T.116 s.94-96.

68 J. Ambaum. Funkcja kapłana w Ofierze Eucharystucznej: in persona Christi i in persona Ecclesiae. W: Kapłaństwo. Red. L. Balter [i in.] Poznań 1988 s.257-276; A.G. Martimort. "In persona Christi". W: Mens concordet voci nostra. Paris 1983 s.330-337; G. Rambaldi. "Alter Christus", "in persona Christi", "personam Christi gerere". Note sull'uso di tali e simili espressioni nel magistero da Pio XI al Vaticano II e il loro riferimeto al carattere. W: Teologia del Sacerdocio. Burgos, Aldecoa 1973 t.V s.228-264.

69 Zob. Dyrektorium o życiu i posłudze prezbiterów nn.14-15.

70 Tamże nr 16.

71 Dyrektorium jw. nr 17.

72 Tamże.

73 J. Ratzinger. Kościół a wspólnota. Lublin 1993 s.75

74 Zob. J. Misiurek. Nauka Soboru Watykańskiego II o prezbiteracie. W: Kapłan pośród ludu kapłańskiego. Red. W. Słomka, J. Misiurek. Lublin 1993 s.79-82.

75 M. Caprioli. Sacerdozio e santità. Temi di spiritualità sacerdotale. Roma 1983 s.67-69; P. Weß. Repräsentant Christi oder Repräsentant der Gemeinschaft mit Christus. Heiliger Dienst 45:1991 s.67-74.

76 AAS 69:1977 s.110.

77 L'Osservatore Romano z 28.01.1977 s.4

78 Jan Paweł II. List do kapłanów z 1979 nr 7.

79 Lienamenta na Synod w 1990 r. powołują się na orzeczenie Soboru Laterańskiego IV, który orzekł, że "Et hoc utique sacramentum nemo potest conficere, nisi sacerdos, qui rite fuerit ordinatus, secundum claves Ecclesiae, quas ipse concessit, Apostolis eorumque sucessoribus Iesus Christus" DS 802, por. KK 10.

80 Kraków 1995; zob. P. Böckhoff. Der Laie in der Kirche. Rechte und Pflichten im neuen Kirchenrecht. Kevelaer 1984.

81 Codex Iuris Canonici. Kodeks Prawa Kanonicznego. Poznań 1984.

82 Instrukcja art. 2. De ministerio verbi. KPK kann. 747-833; zob. Dyduch. Obowiązki i prawa wiernych świeckich s.120-138; tenże. Udział świeckich w potrójnej misji Kościoła w świetle instrukcji Ecclesiae de mysterio. W: Kapłaństwo powszechne a kapłaństwo hierarchiczne. Red. A. Kaczor. Lublin 1998 s.43-46.

83 Zob. Kamiński, jw. s.126-153; E. Weron. Współpraca świeckich z kapłanami w ewangelizacji. CT 62:1992 nr 1 s.135-141.

84 Instrukcja powołuje się na następujące dokumenty Kościoła: Catechesi tradendae nr 48; Actio pastoralis nr 6d; OWMR nr 41;42;165; Instrukcję Liturgicae instaurationes nr 2a; Instrukcję Inaestimabile donum

85 Zob. A. Kaczor. Homilia świeckich – dlaczego nie? W: Kapłaństwo powszechne a kapłaństwo hierarchiczne jw. s. 55-64; W. Brandmüller. Laien auf der Kanzel. "Theologie und Glaube". 63:1973 s.321-342; P.J. Cordes. Predigtvollmacht ohne Ordination? Cattolica 27:1973 s.1-12; . W. Brandmüller. Annuncio della parola e ordinazione. Il problema della predicazione dei laici alla luce della storia della Chiesa. "Divinitas" 31:1987 s.144-185; M. Kaiser. Der Predigtdienst von Laien in kirchenrechtlicher Sicht. "Klerusblatt" 68:1988 s.153-178; G. May. Die Laienpredigt in der jüngster Entwicklung. "Thelogische Zeitschrift" 18:1988 s.258-265; W. Schulz. Problemi cononistici circa la predicazione dei laici nella normativa della Conferenza Episcopale Tedesca. "Apolinaris" 62:1989 s.171-180.

86 W tekście łacińskim Instrukcji jest mowa ogólnie o disciplinae theologicae auditoribus. Art. 3§1.

87 Laienpredigt bei der sonntäglichen Meßfeier kann nicht die Regel sein. In einigen Gemeinden war die Predigt von Laientheologen bei der sonntäglichen Meßfeier nicht mehr nur in Notfällen, sondern regelmäßig praktiziert worden. Der Notfall, der immer ein Einzelfall sei, durfte aber nicht zum Normalfall werden. Klerusblatt 78:1998 s.86. Stanowisko Niemieckiej Konferencji Biskupów w tej kwestii jest zgodne z kan 766 i 767 § 1 i stanowi, że "in der Eucharistiefeier nur Prister oder Diakon predigen".

88 Wir sind geweiht zum Predigen. Die Predigt gehört zu unseren vorrangigen Aufgaben. Es sollte selbstverständlich sein, daß wir am Sonntag predigen. Tamże.

89 Zob. Kongregacja Kultu Bożego. Directorium de celebrationibus dominicalibus absente presbytero Christi Ecclesia (10.06.1988). Notitiae 24:1988 s.366-378; Komentarz do Dyrektorium: P. Tena. Direttorio per le celebrazioni domenicali in assenza del presbitero. Presentazione del documento. Tamże s. 362-365.

90 Zob. Directorium, jw. nr 30-3; 35-50.

91 Instrukcja art. 3, 6-12; KPK kann. 834-1253; zob. Dyduch. Obowiązki i prawa wiernych świeckich s.139-156; tenże. Udział świeckich w potrójnej misji s.46-49; A. Dyr. Posługiwanie świeckich w Kościele. Communio 17:1997 nr 3 s.112-128.

92 Instrukcja nr 39-40.

93 Instrukcja zwraca uwagę, że do posług i funkcji liturgicznych należy wybrać osoby odznaczające się akceptacją zdrowej doktryny Kościoła i prowadzące przykładne życie chrześcijańskie. Natomiast nie mogą być do nich dopuszczani ci katolicy, którzy nie prowadza godnego życia, nie cieszą się dobrą opinią lub znajdują się w sytuacji rodzinnej niezgodnej z moralnym nauczaniem Kościoła. Wymagana jest również odpowiednia formacja potrzebna do wypełniania powierzonej funkcji. Art.13.

94 ...celebrationes dominicales ducunt christifideles non ordinati. Art. 7 §1.

95 De ductu in celebrandis ecclesiasticis exsequiis. Art. 12; zob. H. B. Meyer. Laien als liturgische Vorsteher. Stellen wir die richtigen Fragen? Bibel und Liturgie 71:1998 s.103-107.

96 Tamże. Jednak w polskim tłumaczeniu nie uwzględniono tej różnicy terminologii i ducere przetłumaczono przez przewodniczenie: "wierni nie wyświęceni przewodniczą obrzędom niedzielnym". Art. 7§2. Przewodniczenie nabożeństwom żałobnym. Art. 12.

97 Wyraźniej jeszcze mówi o tym OWMR w nr. 10 : a sacerdote, qui coetui personam Christi gerens praeest oraz nomine totius plebis sanctae et omnium circumstantium zanosi do Boga orationes praesidentiales. Modli się do Boga w imieniu zgromadzonej wspólnoty munere praesidis coetus congregati fugens.

98 Th. Mass-Ewerd. “In der Person Christi an der Spitze der Gemeinde stehen. Vom Dienst des Priesters in der Liturgie. W: Freude am Gottesdienst. Hrsg. J. Schreiner. Stuttgart 1983 s. 398-401; por. P.Nordhues. Der liturgische Dienste der Priester. W: Die liturgischen Dienste. Die Liturgie als Handlung des ganzen Gottesvolk, Paderborn 1982 s.30.

99 W związku z tym J.P.Plöger zauważa, że formuła trynitarna brzmi: "niech was błogosławi..." i zmiana jej na "niech nas błogosławi..." wynika z niezrozumienia tej podwójnej roli prezbitera. Może to być przejawem demokratyzacji nie ma jednak uzasadnienia, gdyż błogosławieństwo jest mocą święceń i skierowane jest do zgromadzenia. Wskazuje na to również gest, kapłan czyni znak krzyża nad wiernymi a nie żegna się sam! J. G. Plöger. Vom Segen des Herrn. W: Gott feiern. Hrsg. J.G. Plöger. Herder 1990 s.280.

100 AAS 65:1973 s.264-271; Komentarz do Instrukcji Immensae caritatis. Notitiae 9:1973 s.168-173; zob. Cz. Krakowiak. Instrukcja Kongregacji Sakramentów "Immensae caritatis". CT 44:1974 nr 4 s.65-70; W. Góralski. Charakter pastoralny instrukcji Kongregacji Sakramentów Świętych Immensae caritatis z dnia 29 stycznia 1973 r. PK 17:1974 nr 1-2 s.101-109; A. Hörmer. Kommunionhelfer und eucharistische Frömigkeit. Heiliger Dienst 28:1974 s.59-63; L. Balter. Nadzwyczajny szafarz Eucharystii. RBL 31:1978 s.207-214; M. Pastuszko. Szafarz Eucharystii. PK 30:1987 nr 3-4 s.29-48.

101 Zob. T. Kujawski. Szafarz Komunii św. w przepisach Prawa Kanonicznego. HD 56:1987 s.283-289; W. Nowak. Nadzwyczajny szafarz Komunii św. HD 60:1991 s.19-26; M. Pastuszko. Najświętsza Eucharystia według Kodeksu Prawa Kanonicznego Jana Pawła II. Kielce 1997 s.117-126; Cz. Krakowiak. Nadzwyczajni szafarze Komunii św. w Archidiecezji Lubelskiej. WAL 69:1995 s.107-117; M. Teśluk. Posługa nadzwyczajnego szafarza Komunii św. Lublin 1999 (msp Biblioteka KUL).

102 Mszał Rzymskim dla diecezji polskich zawiera w dodatku upoważnienie do jednorazowego rozdzielania Komunii św. wraz z formuła błogosławieństwa: "Niech Bóg cię błogosławi, abyś godnie rozdawał swoim braciom i siostrom Ciało Chrystusa". Poznań 1986 s.(6).

103 Sakramenty chorych. Obrzędy i duszpasterstwo. Katowice 1978 nr 17; zob. Cz. Krakowiak. Eklezjalny charakter troski o chorych. HD 48:1979 s.264-274; tenże. Odwiedziny i Komunia św. chorych. CT 50:1980 nr 2 s.107-112.

104 Zob. J. Staniek. Czy szafarzem namaszczenia chorych może być diakon lub osoba świecka? CT 67:1997 nr 3 s.139-140.

105 Zob. T. Pawluk. Prawo Kanoniczne według Kodeksu Jana Pawła II. Prawo małżeńskie. Olsztyn 1984 s. 181-183.

106 Obrzędy pogrzebu. Wyd. II Katowice 1991 nr 19; zob. Cz. Krakowiak. Nowe obrzędy pogrzebowe według Rytuału dla diecezji polskich. WDL 52:1978 s.199-209.

107 Zob. Beauftragung von Laien zum Begräbnisdienst. "Pastoralblatt des Bistums Eichstätt“. Nr 6 vom 5. Mai 1995 s.176-178.

108 Instrukcja art. 4-5; W KPK odnośne kanony dotyczą hierarchicznego ustroju Kościoła (330-572); zob. Dyduch. Obowiązki i prawa wiernych świeckich s.156-178; tenże. Udział świeckich w potrójnej misji s.49-52.

109 "...in primogenio sensu, vox «ministerium» (servitium) opus tantum significat quo membra Ecclesiae intra ipsam et per orbem terrarum prolatnat missionem et ministerium Christi". Art.1 § 2

110 Nauka o kapłaństwie wspólnym przyczyniła się do dowartościowania roli i posługiwania świeckich w Kościele, zwłaszcza w celebracji liturgii. Nie stanowi to jednak konkurencji dla kapłaństwa służebnego lecz jest ubogaceniem życia Kościoła. Kapłaństwo wspólne jest podstawą współdziałania z członkami hierarchii w wypełnianiu potrójnej misji Kościoła. Najwyraźniej widoczne jest to zwłaszcza w munus docendi (nauczanie, katecheza) oraz w munus sanctificandi (liturgia). Jednak ze względu na coraz częstszy brak świętych szafarzy, w wielu Kościołach lokalnych świeccy uczestniczą w coraz szerszym zakresie także w munus regendi czyli zarządzaniu parafią. W związku z tym mówi się o tzw. duszpasterstwie kooperacyjnym. Polega ono na tym, ze tworzy się zespól złożony z prezbiterów, diakonów i świeckich dla posługi duszpasterskiej w wielu parafiach jednego regionu lub dekanatu. Tego rodzaju zespoły przewiduje KPK kan 517§1 wymagając jednocześnie zasady indywidualnej odpowiedzialności za całość duszpasterstwa przed biskupem. W ten sposób zostaje zachowana zasada, ze proboszcz jest "własnym pasterzem" powierzonej sobie wspólnoty (kan 519). Krämer. Duszpasterskie posługi i urzędy, jw. s.108.

111 Art. 4§1,b: pro certo habeatur agi "de participatione in exercitio curae pastoralis", non quidem de facto dirigendi, coordinandi, moderandi, gubernandi paraeciam; quod quidem, secundum cononis textum, soli presbytero competit.

112 Instrukcja art.4 § 2 przypis nr 76.

113 Nihilominus affirmatur, ad eandem normam iuris, has participandi formas nulla quidem ratione substituere posse officium parochi. Art. 4§1,b

114 Art.4§2 conceptum mere functionalem sacri ministerii vitandum.

115 Zob. R. Kamiński. Powołanie i funkcjonalność parafialnej Rady Duszpasterskiej. AK 70:1977 T. 89 s.278-293; tenże. Rola parafialnych rad duszpasterskich w życiu wspólnot parafialnych i diecezji. RT 40:1993 z.6 s.91-100.

116 ...formam ostendunt participandi vitam et munus Ecclesiae in actuosa communione. Instrukcja art 5.

117 W Kościele Niemieckim znana jest praktyka bardzo szerokiego udziału świeckich w zadaniach pastoralnych Kościoła. Duża liczba świeckich odpowiednio przygotowanych przez studia teologiczne i pastoralne od ponad 25 lat pełni w parafiach, szpitalach i domach opieki funkcje pastoralne zlecane im przez władzę kościelną (są to Pastoralasisstenten/innen, Gemeindeassistenten/innen, Kommmunionhelfer/innen, Krankenpfleger/innen) oraz współuczestniczą w kierowaniu całym życiem wspólnot parafialnych jako członkowie, a nawet przewodniczący Rady Parafialnej (Pfarrgemeinderatvorsitzende), niekiedy kierują całą parafią tzw. Gemeindeleiter. Zob. W. Kasper. Die pastoralen Dienste in der Gemeinde. W: Gemeinsame Synode der Bistümer in der Bundesrepublik Deutschland. Offizielle Gesamtausgabe I. Freiburg 1976 s.581-636; W. Pötter. Verantwortung des ganzen Gottesvolkes für die Sendung der Kirche. Tamże s.637-677. Stanowisko Synodu w tym względzie jest następujące: "In erklärten Notsituationen, wie sie mancherorts schon eingetreten sind, können als befristete Übergangslösung erfahrene und bewährte Laien im haupt- und nebenberuflichen pastoralen Dienst im Namen des Pfarrers bestimmte Aufgaben der Gemeindeleitung in Filialgemeinden ohne eigenen Priester übernehmen (s.u. 5.3.3). Gemeindeleitung in eigentlichen Sinn des Wortes schließt die Feier der Eucharistie ein und kann deshalb nur einem Priester übertragen werden". Tamże s. 613.

118 Jan Paweł II. Ku wspólnemu budowaniu Kościoła, jw. nr 3.

119 Instrucja nr 3.

120 Zob. J. Zabłocki. Świeccy w odnowie porządku doczesnego (działalność społeczna, polityczna, kulturalna). AK 82:1990 T.114 s.397-406; J. Przybyłowski. Laikat w Kościele polskim – obowiązki czy przywileje? Tamże s.428-439; M. Skwarnicki. Świeccy wobec kapłaństwa służebnego. AK 85:1993 T. 120 s.453-463; K. Wojaczek. Świeccy w powojennym Kościele w Polsce: czy wykorzystana szansa? AK 85:1993 T. 121 s.59-74; A. Dunajski. Wierni świeccy w parafii – obawy czy nadzieje? (Świadectwo proboszcza). AK 86:1994 T.122 s.43-54; I. Mroczkowski. Odpowiedzialność świeckich za odnowę Kościoła w Polsce. RT 38-39:1991 z.3 s.61-72; Wiara. Kultura. Społeczeństwo. Materiały Krajowej Rady Katolików Świeckich. 1/1997. Tarnów 1997.

121 GN 1998 nr 8 s.10.

122 Kurier Synodalny nr 1(58)/99 s. 2-22.

123 Tamże s. 23-34.