Ks. Julian Nastałek
Jedność ekonomii Słowa wcielonego i Ducha Świętego w prefacjach "Missale Romanum" bł. Pawła VI
(2017)

Jedną z najważniejszych kwestii przenikających refleksję teologiczną Josepha Ratzingera/Benedykta XVI jest zagadnienie ortodoksyjnej, czyli zrównoważonej relacji pneumatologii z chrystologią1, którą ilustruje następująca zasada hermeneutyczna: "rozróżnienie między Chrystusem a Duchem jest poprawne tylko wtedy, gdy dzięki Ich różnicy potrafimy lepiej pojąć Ich jedność"2. Relacja Jezus Chrystus – Duch Święty, o której wyraźnie i szeroko przypomniał II Sobór Watykański3, przekłada się na istotne kwestie trynitologiczne i eklezjologiczne4 i jako taka często pojawia się we współczesnych dokumentach Magisterium Kościoła5. Podkreśla się w nich fakt istnienia jednej, obejmującej wszystkich ludzi, ekonomii zbawczej Słowa wcielonego i Ducha Świętego, "aby nie dopuścić do powstawania dwuznacznych wizji teologicznych, które postulowałyby «Kościół Ducha», jako odrębny i odmienny od Kościoła hierarchiczno-instytucjonalnego"6 oraz przekonania, iż zbawcze działanie Ducha Świętego ma bardziej powszechny zasięg niż zbawcze oddziaływanie wcielonego Syna Bożego7. Uzasadnienia tej podstawowej prawdy o jedności ekonomii zbawczej Chrystusa i Ducha Świętego dokumenty Magisterium szukają w Piśmie św. i u Ojców Kościoła. Wydaje się stąd słusznym – zgodnie ze starożytnym aksjomatem lex orandi lex credendi8 – poszerzenie tej perspektywy biblijno-patrystycznej o dane tekstów liturgii rzymskiej w formie zwyczajnej9, która charakteryzuje się m.in. znaczącą w porównaniu do poprzedniego Missale Romanum liczbą prefacji10. W dużej mierze są to nowe kompozycje, zredagowane na podstawie tekstów biblijnych i źródeł liturgicznych. Jest to zatem ważne źródło11, które wciąż nie jest należycie doceniane w refleksji teologicznej. Stąd celem niniejszego artykułu, który z racji ograniczeń technicznych posiada charakter przyczynkarski, będzie odnalezienie odpowiedzi na pytanie: w jaki sposób prefacje zreformowanego po II Soborze Watykańskim Mszału Rzymskiego wyrażają w języku liturgicznym prawdę o jedności ekonomii Słowa wcielonego i Ducha Świętego. Autor, przytaczając teksty prefacji, w których jest jednocześnie mowa o Duchu Świętym i Synu Bożym12, będzie korzystał z najnowszej łacińskiej edycji typicznej Missale Romanum13 oraz pomocniczo z jego edycji polskiej14. Droga do realizacji postawionego celu będzie zawierała się w trzech punktach. Na początku zostaną zaprezentowane teksty prefacji dotyczące działania Ducha w misterium Wcielenia. Kolejno nastąpi ukazanie działalności Trzeciej Osoby w ziemskim życiu Jezusa, a w ostatniej części temat posłania i działania Ducha Świętego w Kościele jako Mistycznym Ciele Chrystusa.

Wcielenie Syna Bożego dziełem Ducha Świętego

Katechizm Kościoła Katolickiego, komentując trzeci artykuł wyznania wiary ("Jezus Chrystus począł się z Ducha Świętego, narodził się z Maryi Panny"), stwierdza: "Posłanie Ducha Świętego jest zawsze połączone z posłaniem Syna i skierowane do niego (por. J 16, 14-15). Duch Święty, który jest "Panem i Ożywicielem", zostaje posłany, aby uświęcić łono Maryi Dziewicy i w sposób Boski uczynić je płodnym; sprawia On, że Maryja poczęła wiecznego Syna Ojca w człowieczeństwie, które wziął od Niej"15. W prefacjach działanie Ducha Świętego w tajemnicy Wcielenia Słowa zostaje przywołane czterokrotnie16.

Prefacja "Misterium zbawienia w Chrystusie" używa w stosunku do Syna Bożego określenia "incarnatum de Spiritu Sancto"17, co dosłownie należałoby przetłumaczyć "wcielonym z (ew. przez) Ducha Świętego", natomiast w polskiej edycji Mszału znajduje się wyrażenie "który stał się człowiekiem za sprawą Ducha Świętego". Źródłem łacińskiego wyrażenia jest symbol konstantynopolitański (recensio latina)18, w którym znajduje się wyrażenie "incarnatus est de Spiritu Sancto" oddane po polsku jako "za sprawą Ducha Świętego przyjął ciało".

Trzy prefacje ("Słowo stało się Ciałem", "Boże macierzyństwo Maryi" oraz "Rola św. Józefa w dziele zbawienia"), mówiąc o działaniu Ducha Świętego we Wcieleniu, posługują się łacińskimi terminami "obumbratio"19 i "obumbrans"20, dla których źródłem terminologicznym są słowa anioła Gabriela z opowiadania o Zwiastowaniu Maryi w przekładzie Wulgaty: "Spiritus Sanctus superveniet in te, et virtus Altissimi obumbrabit tibi: ideoque et quod nascetur sanctum, vocabitur Filius Dei" (Łk 1, 35)21. Polskie tłumaczenia tych prefacji nie pozwalają na jednoznaczne wskazanie tej zależności.

Mówiąc o działaniu Ducha Świętego w tajemnicy Wcielenia, liturgia rzymska posługuje się zatem ugruntowanymi w Kościele sformułowaniami, zaczerpniętymi z Pisma św. i wyznania wiary. Nie próbując tworzyć nowego słownictwa, lecz podając tę prawdę w formie powszechnie znanej, przyczynia się, również przez fakt częstego używania omawianych prefacji22, do potwierdzenia prawdy o wspólnej misji zbawczej Syna i Ducha w historii ludzkości. Początkiem tej misji jest Wcielenie jako wydarzenie trynitarne i najważniejsze dzieło Trzeciej Osoby Boskiej23.

Duch Święty w ziemskim życiu Jezusa

"Całe posłanie Syna i Ducha Świętego w pełni czasu jest zawarte w fakcie, że Syn od chwili Wcielenia jest namaszczony Duchem Ojca: Jezus jest Chrystusem, Mesjaszem" – naucza Katechizm Kościoła Katolickiego24. Fakt namaszczenia Wcielonego Syna Bożego przez Ducha Świętego jest przywołany przez dwie prefacje25.

Prefacja "Tajemnica chrztu Chrystusa" mówi o świadectwie głosu z nieba dla wzbudzenia wiary, że Słowo Ojca zamieszkało wśród ludzi oraz o świadectwie Ducha Świętego zstępującego pod postacią gołębicy, przez którego Chrystus, Sługa Ojca, został namaszczony olejem radości i posłany, aby głosić dobrą nowinę ubogim26. Tekst prefacji został skomponowany na podstawie następujących tekstów biblijnych: opisu chrztu Chrystusa w relacji Łukaszowej27, fragmentu mesjańskiego Psalmu 4528 oraz zawartej również w trzeciej Ewangelii kanonicznej autoprezentacji Jezusa w synagodze w Nazarecie, gdzie Chrystus odwołuje się do proroctwa Izajasza 61, 1-229. Autorzy prefacji dokonali syntezy danych biblijnych, tworząc jednorodny tekst, w którym chrzest Pański został ukazany w omawianym tekście liturgicznym jako moment mesjańskiej inwestytury Jezusa.

W prefacji na Mszę Krzyżma "Kapłaństwo Nowego Przymierza" jest mowa o ustanowieniu Jednorodzonego Syna Ojca Kapłanem nowego i wiecznego przymierza przez namaszczenie Ducha Świętego30. Podstawy tego sformułowania należy szukać we fragmencie mowy św. Piotra w domu Korneliusza z Dziejów Apostolskich31 oraz w licznych fragmentach Listu do Hebrajczyków, traktujących o kapłaństwie Chrystusa32. Tutaj również została zastosowana metoda kompilacyjna tekstów biblijnych, której rezultatem jest prefacja wyrażająca pogłębioną refleksję o kapłańskiej godności Chrystusa, widzianą z perspektywy pneumatologicznej.

Objawienie Jezusa Chrystusa jako chwały Izraela i światłości narodów dokonało się już podczas ofiarowania w świątyni jerozolimskiej czterdziestego dnia po urodzeniu (por. Łk 2, 22-40). Wspomina o tym prefacja "Misterium Ofiarowania Pańskiego"33, wyraźnie wskazując na objawiające działanie Ducha Świętego34. Jest to ważna konstatacja, której zabrakło w Katechizmie Kościoła Katolickiego przy omawianiu tego misterium dziecięctwa Jezusa35.

Uwieńczeniem działania Ducha Świętego w życiu Wcielonego Słowa jest zmartwychwstanie Chrystusa. W tym wydarzeniu Trzecia Osoba Boska ukazuje swoją oryginalność przez ożywienie martwego człowieczeństwa Jezusa i powołanie go do chwalebnego stanu Pana36. Mówi o tym, posługując się sformułowaniem zaczerpniętym z Listu św. Pawła Apostoła do Rzymian37, 6. prefacja na niedziele zwykłe "Zadatek wieczystej Paschy"38, przy czym dotyka również, zgodnie z tekstem Rz 8, 23, tematu "pierwszych darów Ducha", jakie posiadają wierzący (dosł. "pierwocin Ducha") i ich nadziei na udział w wiekuistym wypełnieniu się misterium paschalnego39, co nadaje tej prefacji nie tylko charakterystyki chrystologiczno-pneumatologicznej, ale również pneumatologiczno-antropologicznej i eschatologicznej.

Opisując działanie Ducha Świętego w życiu Jezusa, prefacje przekazują treści oparte na wyrażeniach biblijnych i skupiają się na namaszczeniu Słowa Wcielonego, Jego objawieniu oraz zmartwychwstaniu.

Duch Święty posłany i działający w Mistycznym Ciele Chrystusa

Opisując wydarzenie Zesłania Ducha Świętego, Katechizm Kościoła Katolickiego wyraża się następująco: "W dzień Pięćdziesiątnicy (po upływie siedmiu tygodni paschalnych) Pascha Chrystusa wypełnia się przez wylanie Ducha Świętego, który zostaje objawiony, dany i udzielony jako Osoba Boska: Chrystus, Pan, ze swojej Pełni wylewa obficie Ducha (por. Dz 2, 33)"40. Podobne sformułowanie o wypełnieniu się Paschy znajduje się w prefacji "Zesłanie Ducha Świętego dopełnieniem dzieła zbawienia"41 przeznaczonej na uroczystość Pięćdziesiątnicy42. Powstała ona jako kompilacja dwóch dawniejszych prefacji używanych podczas tego obchodu liturgicznego43.

Tematykę Pięćdziesiątnicy podejmuje również 1. prefacja o Duchu Świętym "Duch Święty darem Chrystusa dla Kościoła"44, która mówi o posłaniu obiecanego Ducha Świętego45 przez Chrystusa, który wstąpił do nieba i zasiada po prawicy Ojca46. Źródłem biblijnym tekstu prefacji jest fragment wystąpienia św. Piotra w dzień Pięćdziesiątnicy z Dziejów Apostolskich47. Polski tytuł prefacji podkreśla aspekt rozumienia Ducha Świętego jako daru Chrystusa, natomiast łacińska wersja typiczna mówi o posłaniu (missio) Ducha przez Pana w Kościele.

Obie prefacje mają wyraźny rys trynitarny, przy czym pierwsza akcentuje rolę Ojca, a druga – Syna w posłaniu Ducha48. Obie również, wymieniając adresatów misji Trzeciej Osoby Boskiej, posługują się terminem filii adoptionis (dosł. "synowie przybrania") tłumaczone w edycji polskiej jako "przybrane dzieci" zapożyczonym z Listu św. Pawła Apostoła do Rzymian49, wyrażającym skutek przebóstwiającego działania Ducha Świętego.

Ujęcie syntetyzujące oraz eklezjologiczne tej problematyki jest natomiast obecne w prefacji o jedności Kościoła "Jedność Ciała Chrystusa, którym jest Kościół"50, przeznaczonej głównie na Msze o jedność chrześcijan. W tej prefacji jest mowa o udzieleniu wszystkim narodom Ducha Świętego przez Ojca za pośrednictwem Syna. Duch Święty został określony jako sprawca jedności i cudowny operator w różnorodności darów (polskie oficjalne tłumaczenie mówi o działaniu przez rozmaite dary), który zamieszkuje w przybranych synach (ponownie zastosowano wyrażenie filii adoptionis), napełnia cały Kościół i nim kieruje. Ta prefacja prezentuje najszerszą perspektywę działania Ducha Świętego w Kościele rozumianym, zgodnie z tradycją Pawłową, jako Ciało Chrystusa (por. Rz 12, 4-5; Ef 1, 22-23; 4, 15-16; Kol 1, 18; 2, 19), zaś jej sformułowania pochodzą z tekstów biblijnych (Rz 8, 15; Ga 4, 6) i z dawnych źródeł liturgicznych51.

Ta sama tematyka jest obecna w 2. prefacji o Duchu Świętym "Działanie Ducha Świętego w Kościele"52. Bóg Ojciec jest tutaj określony jako Ten, który udziela w każdym czasie swojemu Kościołowi tego, co mu potrzebne i w sposób godny podziwu nim kieruje. Przez moc Ducha Świętego nie przestaje go wspomagać, tak by w smutku nie przestawał wzywać Bożej pomocy, a w radości nie zapominał o dziękczynieniu przez Chrystusa, naszego Pana53. Źródłami tej prefacji są starożytne teksty liturgiczne54.

W najbardziej wyrazisty sposób prawda o wspólnym działaniu Ojca, Syna i Ducha Świętego w Kościele została zawarta w 8. Prefacji na niedziele zwykłe "Jedność Trójcy źródłem jedności Kościoła"55. Podmiotem działania Boga są synowie, których trzymał z dala od Niego występek grzechu. Środkami działania jest krew Syna i moc Ducha (virtus Spiritus znane z poprzednich prefacji), przez które na nowo lud został zgromadzony w jedno, stając się zjednoczonym na wzór Trójcy Świętej ciałem Chrystusa i świątynią Ducha, to jest Kościołem ku chwale Bożej mądrości. Źródłami inspiracji dla redaktorów prefacji były teksty biblijne: J 11, 52 (Chrystus gromadzi rozporoszone dzieci Boże); J 17, 20-21 (jedność wiernych zakorzeniona w jedności Ojca i Syna); 1 Kor 6, 19 (ciało jako świątynia Ducha); Ef 3, 10 (wieloraka mądrość Boża) oraz Kol 1, 19-20 (pojednanie przez Krew Chrystusa)56. Ta prefacja konkretyzuje, posługując się terminami biblijnymi, wyrażenie św. Ireneusza z Lyonu, iż Syn i Duch są dwoma rękami Ojca, którymi dokonuje On stworzenia i zbawienia57.

Działanie Syna i Ducha Świętego wobec wspólnoty wierzących wyrażają ponadto trzy prefacje używane w szczególnych i rzadkich celebracjach: Prefacja na poświęcenie kościoła "Misterium Świątyni Bożej"58; Prefacja na poświęcenie ołtarza "Ołtarz to sam Chrystus"59 oraz używana corocznie 2. Prefacja na rocznicę poświęcenia kościoła "Kościół Oblubienicą Chrystusa i Świątynią Ducha Świętego"60.

W tekście prefacji używanej podczas liturgii dedykacji kościoła jest mowa o ciele Syna Bożego zrodzonym z Maryi, które stało się świątynią poświęconą Ojcu, aby w niej przebywała pełnia Bóstwa. Z woli Bożej Kościół jest świętym miastem zbudowanym na fundamencie Apostołów, w którym kamieniem węgielnym jest sam Jezus Chrystus, zaś wierni są wybranymi kamieniami, ożywionymi przez Ducha i zespolonymi miłością61. Widoczne są tutaj inspiracje tekstami biblijnymi: Kol 2, 9 (w Chrystusie mieszka cała Pełnia) i Ef 2, 20-22 (zjednoczenie pogan i Żydów w Bożą świątynię). Temat świątyni stał się okazją do wskazania najpierw, choć w sposób domyślny, działania Ducha Świętego we Wcieleniu Syna, aby następnie skupić się na organizmie Kościoła, który czerpie życie od Chrystusa i Ducha Świętego.

Również prefacja używana w liturgii poświęcenia ołtarza wskazuje na podwójne – chrystologiczne i pneumatologiczne – źródło życia wiernych, przystępujących do świętego stołu: przez spożywanie Ciała Chrystusa gromadzą się w jeden i święty Kościół, a przez czerpanie Bożego Ducha ze zdrojów wypływających z Chrystusa jako duchowej skały stają się świętą ofiarą i żywym ołtarzem62. W prefacji można wychwycić odniesienia do tekstów biblijnych: Iz 12, 3 (czerpanie wody ze zdrojów zbawienia); J 7, 37-39 (Chrystus źródło wody żywej) oraz 1 Kor 10, 4 (Chrystus duchowa skała)63. Zwłaszcza nawiązanie do tekstu Ewangelii według św. Jana uwypukla prawdę o ścisłej zależności posłania Syna i Ducha Świętego w historii zbawienia, która obecnie toczy się w Kościele wyposażonym w skuteczne środki zbawienia.

Także prefacja przeznaczona na obchód rocznicy poświęcenia innego niż własny kościoła64 już w samym tytule uwidacznia tę prawdę: Praefatio de mysterio Ecclesiae, quae est sponsa Christi templumque Spiritus. Natomiast embolizm prefacji precyzuje, że to stale udzielana przez Ojca łaska czyni wiernych świątynią Ducha Świętego jaśniejącą blaskiem przyjemnego Bogu (tłum. polskie ma "cnotliwego") życia, zaś Kościół jako Oblubienica Chrystusa jest podmiotem nieustannego uświęcającego działania Bożego w perspektywie osiągnięcia wiecznej chwały65. Biblijne obrazy Kościoła – Oblubienicy Chrystusa (Ap 22, 17; Ef 1, 4; 5, 25-27) oraz świątyni Ducha Świętego (1 Kor 6, 19) zostały złączone w jednym tekście liturgicznym zwracającym się do Ojca, aby w pełniejszy sposób wyrazić misterium zbawczego działania Trójjedynego Boga względem ludzi, którego "celem ostatecznym wejście stworzeń do doskonałej jedności Trójcy Świętej"66. Jest to nieustanne wspólne działanie, w którym każda z Osób Bożych ujawnia swoje osobowe właściwości67.

Tytułem dopełnienia refleksji nad rzeczywistością posłań trynitarnych na kanwie prefacji należy jeszcze wspomnieć o starożytnej prefacji De mysterio Sanctissimae Trinitatis68, w formie zwyczajnej rytu rzymskiego używanej tylko raz w roku, w uroczystość Najświętszej Trójcy69. Co do źródeł, wykazuje ona pokrewieństwo z mowami św. Leona Wielkiego70, a jednocześnie różni się od klasycznych prefacji rzymskich, gdyż jej treścią nie jest dziękczynne opowiadanie o zbawczym działaniu Boga w historii71. Jest to natomiast swego rodzaju mały traktat o Trójcy Świętej, poetycka parafraza symbolu Quicumque: "Fides autem catholica haec est: ut unum Deum in Trinitate, et Trinitatem in unitate veneremur"72. Prefacja jest wyznaniem wiary w jedność Trzech Osób Boskich, których jedność nie polega na byciu jedną Osobą, lecz na jedności natury. Wszystko, co Objawienie mówi o chwale Boga, odnosi się do całej Trójcy, odrębnej osobowo, równej w majestacie i pozostającej jednością w istocie73.

W ten sposób w liturgii łacińskiej Kościoła potwierdza się wypracowany przez współczesną teologię aksjomat K. Rahnera, że "Trójca ekonomiczna czyli historiozbawcza, jest Trójcą immanentną i na odwrót"74. Wszystkie wcześniej analizowane prefacje, zgodnie ze swoją funkcją liturgiczną, wyrażają dziękczynienie Bogu za konkretne przejawy Jego działania w historii zbawienia (Trójca ekonomiczna), natomiast Prefacja o Najświętszej Trójcy zatrzymuje się, aby wysławiać Trójjedynego Boga w sobie samym (Trójca immanentna).

Podsumowanie

Przechodząc do uwag konkludujących niniejsze opracowanie, należy stwierdzić szeroką obecność tematyki jedności ekonomii Słowa wcielonego i Ducha Świętego w prefacjach Missale Romanum bł. Pawła VI. Zostało przywołanych łącznie 18 prefacji, opartych przede wszystkim na źródłach biblijnych i liturgicznych, w których można odnaleźć mniej lub bardziej uwypukloną prawdę o wspólnym działaniu Syna Bożego i Ducha Świętego w historii zbawienia. Można stąd wnioskować, że dla redaktorów tekstów prefacji była to znacząca prawda, przypomniana przez Vaticanum II, której pragnęli zapewnić właściwe miejsce w tekstach odnowionej liturgii. Jednakże to warte uznania posunięcie nie powstrzymało powstania niezgodnej z wiarą katolicką hipotezy o zbawczym działaniu Ducha Świętego, które miałoby posiadać bardziej powszechny zasięg niż zbawcze oddziaływanie wcielonego Syna Bożego.

Spośród trzech omawianych zagadnień szczegółowych, jakimi są: działanie Ducha w misterium Wcielenia, aktywność Trzeciej Osoby w ziemskim życiu Jezusa oraz posłanie i działanie Ducha Świętego w Kościele jako Mistycznym Ciele Chrystusa, w najbardziej szeroki sposób jest obecne to ostatnie, przy czym również została uwypuklona sprawcza moc Trzeciej Osoby Boskiej w tajemnicy Wcielenia Słowa. Jak przypomina Kościół w najnowszym nauczaniu: "Cała bowiem ekonomia sakramentalna Kościoła jest duchowym wypełnieniem Wcielenia – dlatego też Duch Święty uznawany jest przez Tradycję jako dusza Kościoła, Ciała Chrystusowego"75.

Sposób przedstawienia jedności posłania oraz działania Wcielonego Syna Bożego i Ducha Świętego przez teksty prefacji Mszału bł. Pawła VI dotyka nie tylko kwestii wzajemnego i nierozerwalnego związku między pneumatologią a chrystologią, lecz również stoi na straży prawdy o Bogu (trynitologia), zbawieniu (soteriologia), łaski (charytologia), Kościoła (eklezjologia) i wypełnienia się historii zbawienia (eschatologia). W ten sposób liturgia Kościoła łacińskiego staje się z jednej strony przestrzenią syntezy dogmatyki, a z drugiej ostoją katolickiej ortodoksji wobec prądów heterodoksyjnych przemieszczających się we współczesnych czasach przez Kościół.

Bibliografia

Benedictus PP. XVI, Litterae Apostolicae “Summorum Pontificum" Motu Proprio datae De usu extraordinario antiquae formae Ritus Romani (7.07.2007), "Acta Apostolicae Sedis" 99 (2007), s. 777-781; tłum. pol.: Benedykt XVI, List apostolski w formie Motu proprio Summorum pontificum; List do biskupów, Poznań 2007.

Congregatio de Doctrina Fidei, Declaratio Dominus Iesus de Iesu Christi atque Ecclesiae unicititate et universalitate salvifica (6.08.2000), "Acta Apostolicae Sedis" 92 (2000), s. 742-765; tłum. pol. Kongregacja Nauki Wiary, Deklaracja Dominus Jezus o jedyności i powszechności zbawczej Jezusa Chrystusa i Kościoła, w: W trosce o pełnię wiary. Dokumenty Kongregacji Nauki Wiary 1995-2000, przekł. i opr. J. Królikowski, Z. Zimowski, Tarnów 2002, s. 74-94.

Enchiridion Symbolorum, definitionum et declarationum de rebus fidei et morum, red. H. Denzinger – P. Hünermann, R. Fastigii – A. Englund Nash, editio XLIII, San Francisco 2012.

Ferdek B., Wzajemna relacja między "lex orandi – lex credendi", "Studia Salvatoriana Polonica" 6 (2012), s. 45-60.

Jan Paweł II, Encyklika Redemptoris missio (7.12.1990), "Acta Apostolicae Sedis" 83 (1991), s. 249-340; tłum. pol. w: Encykliki Ojca świętego Jana Pawła II. T. I, Kraków 1996, s. 375-460.

Ireneusz z Lyonu, Adversus haereses, w. J. P. Migne, Patrologiae cursus completus. Series graeca, t. 7, cz. I i II, Paris 1857.

Katechizm Kościoła Katolickiego, wyd. drugie popr., Poznań 2002.

Kongregacja Nauki Wiary, List Iuvenescit Ecclesia do Biskupów Kościoła katolickiego na temat relacji między darami hierarchicznymi a charyzmatycznymi dla życia i misji Kościoła (15.05.2016), http://episkopat.pl/relacja-miedzy-darami-hierarchicznymi-a-charyzmatycznymi-list-kongregacji-nauki-wiary (dostęp: 8.08.2017).

Krakowiak Cz., Prefacja w modlitwie eucharystycznej, w: Msza Święta – rozumieć, aby lepiej uczestniczyć. Wykład liturgii Mszy, red. J. Hadalski, Poznań 2013

Ladaria L. F., Il Logos incarnato e lo Spirito Santo nell’opera della salvezza, w: Congregazione per la Dottrina della Fede, Dichiarazione Dominus Iesus. Documenti e studi, Città del Vaticano 2002, s. 85-97.

Leon Wielki, Mowy. Przekład, wstęp i objaśnienia: ks. bp Kazimierz Tomczak, Poznań 1958.

Missale Romanum ex decreto Sacrosancti Oecumenici Concilii Vaticani II instauratum auctoritate Pauli Pp. VI promulgatum Ioannis Pauli Pp. II cura recognitum, editio typica tertia, reimpressio emendata, Città del Vaticano 2008.

Mszał rzymski dla diecezji polskich, wyd. 2 popr. i uzup., Poznań 2010.

Nowowiejski A. J., Msza święta. Cz. I. Wykład liturgii Kościoła katolickiego, Płock 1993.

Rahner K., Podstawowy wykład wiary, tłum. T. Mieszkowski, Warszawa 1987.

Ratzinger J., Nowe porywy ducha. Ruchy odnowy w Kościele, tłum. S. Czerwik, Kielce 2006. Ratzinger, J. W dzień Pięćdziesiątnicy, tłum. K. Wójtowicz, Kraków 2006.

Szymik J., Pneumatologia communio. Po stronie logosu (pistis), przeciwko anarchii (gnosis), w: Duch Kościoła – Kościół Ducha, red. A. Proniewski, Białystok 2014, s. 20-34.

Szymik J., Theologia benedicta. T. II, Katowice 2012.

Zachara M., 2. Prefacja o Duchu Świętym, https://www.liturgia.pl/2-Prefacja-o-Duchu-Swietym (dostęp: 12.08.2017).

Zachara M., 6. Prefacja na niedziele per annum, https://www.liturgia.pl/6-Prefacja-na-niedziele-per-annum (dostęp: 12.08.2017).

Zachara M., 8. Prefacja na niedziele per annum, https://www.liturgia.pl/8-Prefacja-na-niedziele-per-annum (dostęp: 12.08.2017).

Zachara M., Prefacja o jedności Kościoła, https://www.liturgia.pl/Prefacja-o-jednosci-Kosciola (dostęp 14.08.2017).

Zachara M., Prefacja na poświęcenie ołtarza, https://www.liturgia.pl/Prefacja-na-poswiecenie-oltarza (dostęp: 14.08.2017).

Zachara M., Prefacja na Zesłanie Ducha Świętego / Prefacja o Duchu Świętym, https://www.liturgia.pl/Prefacja-na-Zeslanie-Ducha-Swietego-Prefacja-o-Duchu-Swietym (dostęp: 14.08.2017).

Zachara, M. Prefacja o Przenajświętszej Trójcy, https://www.liturgia.pl/Prefacja-o-Przenajswietszej-Trojcy (dostęp: 14.08.2017).

Żądło A., "Lex orandi – lex credendi" w modlitwach nad darami Adwentu w Mszale Pawła VI. Studium hermeneutyczno-liturgiczne, Katowice 2013.

[Streszczenie – tyt. red.]

Jedność ekonomii Słowa wcielonego i Ducha Świętego w prefacjach Missale Romanum bł. Pawła VI

Posoborowe nauczanie Kościoła przypomina prawdę o jedności ekonomii zbawczej Chrystusa i Ducha Świętego. Artykuł prezentuje problematykę jedności posłania i działania Syna Bożego i Ducha Świętego obecną w tekstach prefacji Mszału Rzymskiego bł. Pawła VI w trzech punktach: tajemnica Wcielenia, ziemskie życie Chrystusa, czas Kościoła.

Słowa kluczowe: Jezus Chrystus, Duch Święty, prefacja, mszał

[Summary – tyt. red.]

The unity of the economy of the Word incarnate and Holy Spirit in the prefaces of the Missale Romanum of blessed Paul VI

The postconciliar teaching of the Church reminds the truth about unity of the salvific economy of Christ and Holy Spirit. The article presents the issue of the unity of the mission and operation of Son of God and Holy Spirit in texts of prefaces of the Roman Missal of blessed Paul VI in three items: the mystery of the Incarnation, the earthly life of Christ, the time of the Church.

Keywords: Holy Spirit, Jesus Christ, preface, missal

[Przypisy – tyt. red.]

1 J. Szymik, Theologia benedicta. T. II, Katowice 2012, s. 165.

2 J. Ratzinger, Nowe porywy ducha. Ruchy odnowy w Kościele, tłum. S. Czerwik, Kielce 2006, s. 22.

3 Por. KK 3-4; L. F. Ladaria, Il Logos incarnato e lo Spirito Santo nell’opera della salvezza, w: Congregazione per la Dottrina della Fede, Dichiarazione Dominus Iesus. Documenti e studi, Città del Vaticano 2002, s. 85-97

4 J. Szymik, Theologia benedicta. T. II, Katowice 2012, s. 165.

5 Zob. Jan Paweł II, Encyklika Redemptoris missio (7.12.1990), AAS 83 (1991), tłum. pol. w: Encykliki Ojca świętego Jana Pawła II. T. I, Kraków 1996, nr 28-29; KKK 689-690; Congregatio de Doctrina Fidei, Declaratio Dominus Iesus de Iesu Christi atque Ecclesiae unicititate et universalitate salvifica (6.08.2000), Acta Apostolicae Sedis 92 (2000), nr 12; tłum. pol. w: W trosce o pełnię wiary. Dokumenty Kongregacji Nauki Wiary 1995-2000, przekł. i opr. J. Królikowski, Z. Zimowski, Tarnów 2002, s. 82-83; Kongregacja Nauki Wiary, List Iuvenescit Ecclesia do Biskupów Kościoła katolickiego na temat relacji między darami hierarchicznymi a charyzmatycznymi dla życia i misji Kościoła (15.05.2016), http://episkopat.pl/relacja-miedzy-darami-hierarchicznymi-a-charyzmatycznymi-list-kongregacji-nauki-wiary (dostęp: 8.08.2017), nr 11-12.

6 Kongregacja Nauki Wiary, List Iuvenescit Ecclesia, nr 11.

7 Kongregacja Nauki Wiary, Deklaracja Dominus Iesus, nr 12: "Niektórzy wysuwają też hipotezę ekonomii zbawczej Ducha Świętego o charakterze bardziej uniwersalnym niż ekonomia wcielonego Słowa, ukrzyżowanego i zmartwychwstałego. Także ten pogląd sprzeciwia się wierze katolickiej, która uznaje zbawcze wcielenie Słowa za wydarzenie trynitarne".

8 "Prawo modlitwy jest prawem wiary", czyli Kościół wierzy tak, jak się modli autorstwa Prospera z Akwitanii, mnicha z okolic Marsylii, przyjaciela Augustyna z Hippony i obrońcy jego nauki, zwłaszcza w zakresie doktryny o łasce. Relację pomiędzy treścią wiary a liturgią od starożytności ujmowano wedle tej zasady, choć w historii Kościoła była ona różnie formułowana. Można ogólnie stwierdzić, że wyraża ona zależność między dogmatem i sposobem modlitwy Kościoła. Sentencja lex orandi - lex credendi ujmuje zagadnienie wzajemnej relacji liturgii i wiary sygnalizując, że jest to zależność dwukierunkowa. Liturgia jest normą dla wiary, ale też norma wiary (lex credendi) musi być zasadą dla życia modlitwy. Zob. A. Żądło, "Lex orandi – lex credendi" w modlitwach nad darami Adwentu w Mszale Pawła VI. Studium hermeneutyczno-liturgiczne, Katowice 2013, s. 21-65 (Geneza i wymowa adagium "lex orandi-lex credendi"); B. Ferdek, Wzajemna relacja między "lex orandi – lex credendi", "Studia Salvatoriana Polonica" 6 (2012), s. 45-60.

9 Rozróżnienia na formę zwyczajną i nadzwyczajną rytu rzymskiego dokonał Benedykt XVI w Liście apostolskim motu proprio Summorum Pontificum: Benedictus PP. XVI, Litterae Apostolicae “Summorum Pontificum" Motu Proprio datae De usu extraordinario antiquae formae Ritus Romani (7.07.2007), AAS 99 (2007), s. 777-781; tłum. pol.: Benedykt XVI, List apostolski w formie Motu proprio Summorum pontificum; List do biskupów, wyd. Pallotinum, Poznań 2007. Dokument określa sytuację prawną, jeśli chodzi o stosunek między liturgią przed (Mszał z 1962 r. wydany z polecenia św. Jana XXIII) i po reformie (Mszał bł. Pawła VI z 1970 r.) dokonanej po II Soborze Watykańskim.

10 W Mszale św. Jana XXIII znajduje się 15 prefacji do powszechnego stosowania oraz kilka prefacji pro aliquibus locis, natomiast w najnowszej editio typica tertia emendata (2008) Mszału bł. Pawła VI – 91, zaś w edycji polskiej tego Mszału – 97. Z polecenia papieża Franciszka Kongregacja Kultu Bożego i Dyscypliny Sakramentów wprowadziła nową prefację o św. Marii Magdalenie. Zob. Decretum de celebrationae Sanctae Mariae Magdalenae in Calendario Romano Generali inscribenda gradu festi (3.06.2016), AAS 108 (2016), s. 798-799, tłum. pol. http://www.vatican.va/roman_curia/congregations/ccdds/documents/sanctae-m-magdalenae-decretum_pl.pdf (dostęp 9.08.2017); A. Roche, Il nuovo prefazio di santa Maria Maddalena, http://www.vatican.va/roman_curia/congregations/ccdds/documents/il-nuovo-prefazio-maddalena-articolo_it.pdf (dostęp 9.08.2017).

11 Tak o prefacji jako zasadniczej części Modlitwy eucharystycznej mówi w numerze 79 Ogólne Wprowadzenie do Mszału Rzymskiego: "Dziękczynienie (wyraża się ono zwłaszcza w prefacji), w którym kapłan w imieniu całego świętego ludu wielbi Boga Ojca i składa Mu dziękczynienie za całe dzieło zbawienia lub za jakiś szczególny jego aspekt, zależnie od różnorodności dnia, święta lub okresu" (MRDP, s. [30]). Zob. A. J. Nowowiejski, Msza święta. Cz. I. Wykład liturgii Kościoła katolickiego, Płock 1993, s. 753-768; Cz. Krakowiak, Prefacja w modlitwie eucharystycznej, w: Msza Święta – rozumieć, aby lepiej uczestniczyć. Wykład liturgii Mszy, red. J. Hadalski, Poznań 2013, s. 274-278.

12 Analizie będzie poddana przede wszystkim środkowa, zmienna część prefacji (embolizm), w której kapłan w imieniu całego ludu dziękuje Bogu za konkretne przejawy Jego działania w historii zbawienia. Ponadto w Mszale bł. Pawła VI prefacje posiadają tytuły, co również będzie uwzględniane przez autora.

13 Zob. Missale Romanum ex decreto Sacrosancti Oecumenici Concilii Vaticani II instauratum auctoritate Pauli Pp. VI promulgatum Ioannis Pauli Pp. II cura recognitum, editio typica tertia, reimpressio emendata, Città del Vaticano 2008 (=MR). Podawane strony będą dotyczyć prefacji czytanych (textus sine cantu).

14 Zob. Mszał rzymski dla diecezji polskich, wyd. 2 popr. i uzup., Poznań 2010 (=MRDP). Jest to tłumaczenie łacińskiej editio typica altera z 1975 r. Trwają prace nad tłumaczeniem editio typica tertia emendata z późniejszymi zmianami.

15 KKK 485.

16 Praefatio communis VI: De mysterio salutis in Christo: MR, s. 562 (MRDP, s. 41*); Praefatio: De mysterio Incarnationis: MR, s. 741 (MRDP, s. 61*); Praefatio I de beata Maria Virgine: De Maternitate beatae Mariae Virginis: MR, s. 547 (MRDP, s. 72*); Praefatio de missione sancti Ioseph: MR, s. 736 (MRDP, s. 82*).

17 "Fílium dilectiónis tuæ Iesum Christum, Verbum tuum per quod cuncta fecísti: quem misísti nobis Salvatórem et Redemptórem, incarnátum de Spíritu Sancto et ex Vírgine natum".

18 DS 150.

19 "Quæ et Unigénitum tuum Sancti Spíritus obumbratióne concépit"; "Unigenitum tuum, Sancti Spiritus obumbratione conceptum".

20 "Quem inter homines et propter homines nasciturum, Spiritus Sancti obumbrante virtute".

21 Nova Vulgata Bibliorum Sacrorum Editio Sacrosancti Oecumenici Concilii Vaticani II ratione habita, iussu Pauli PP. VI recognita, auctoritate Ioannis Pauli PP. II promulgata, editio typica altera, Libreria Editrice Vaticana, Città del Vaticano 1986 (=Wlg).

22 Prefacja zwykła jest odmawiana w dni powszednie okresu zwykłego; prefacja o NMP w uroczystości, święta i wspomnienia maryjne oraz w Mszach wotywnych o NMP; prefacja o św. Józefie 19 marca, 1 maja oraz w Mszach wotywnych o św. Józefie.

23 Por. J. Ratzinger, W dzień Pięćdziesiątnicy, tłum. K. Wójtowicz, Kraków 2006, s. 32.

24 KKK 727.

25 Praefatio de Baptismate Domini, MR, s. 192 (MRDP, s. 24*); Praefatio de sacerdotio Christi et de ministerio sacerdotum, MR, s. 295-296 (MRDP, s. 95*)

26 "Qui miris signásti mystériis novum in Iordáne lavácrum, ut, per vocem de cælo delápsam, habitáre Verbum tuum inter hómines crederétur; et, per Spíritum in colúmbæ spécie descendéntem, Christus Servus tuus óleo perúngi lætítiæ ac mitti ad evangelizándum paupéribus noscerétur".

27 Łk 3, 21-22: "Factum est autem, cum baptizaretur omnis populus, et Iesu baptizato et orante, apertum est caelum, et descendit Spiritus Sanctus corporali specie sicut columba super ipsum; et vox de caelo facta est: “Tu es Filius meus dilectus; in te complacui mihi"" (Wlg).

28 Ps 45, 8: "Dilexisti iustitiam et odisti iniquitatem, propterea unxit te Deus, Deus tuus, oleo laetitiae prae consortibus tuis" (Wlg).

29 Łk 4, 16-21: "Et venit Nazareth, ubi erat nutritus, et intravit secundum consuetudinem suam die sabbati in synagogam et surrexit legere. Et tradi tus est illi liber prophetae Isaiae; et ut revolvit librum, invenit locum, ubi scriptum erat: “Spiritus Domini super me; propter quod unxit me evangelizare pauperibus, misit me praedicare captivis remissionem et caecis visum, dimittere confractos in remissione, praedicare annum Domini acceptum". Et cum plicuisset librum, reddidit ministro et sedit; et omnium in synagoga oculi erant intendentes in eum. Coepit autem dicere ad illos: “Hodie impleta est haec Scriptura in auribus vestris"" (Wlg).

30 "Qui Unigénitum tuum Sancti Spíritus unctióne novi et ætérni testaménti constituísti Pontíficem".

31 Dz 10, 38: "Iesum a Nazareth, quomodo unxit eum Deus Spiritu Sancto et virtute, qui pertransivit benefaciendo et sanando omnes oppressos a Diabolo, quoniam Deus erat cum illo" (Wlg).

32 Hbr 2, 17: "Unde debuit per omnia fratribus similari, ut misericors fieret et fidelis pontifex in iis, quae sunt ad Deum, ut repropitiaret delicta populi"; Hbr 4, 14: "Habentes ergo pontificem magnum, qui penetravit caelos, Iesum Filium Dei, teneamus confessionem; Hbr 5, 5-6: "Sic et Christus non semetipsum glorificavit, ut pontifex fieret, sed qui locutus est ad eum: “Filius meus es tu; ego hodie genui te "; quemadmodum et in alio dicit: “Tu es sacerdos in aeternum secundum ordinem Melchisedech"; Hbr 9, 15: "Et ideo novi testamenti mediator est, ut, morte intercedente in redemptionem earum praevaricationum, quae erant sub priore testamento, repromissionem accipiant, qui vocati sunt aeternae hereditatis" (Wlg).

33 Praefatio de mysterio Praesentationis Domini, MR s. 723 (MRDP, s. 43*).

34 "Quia coaetérnus hódie in templo tuus Fílius praesentátus glória Israel et lumen géntium a Spíritu declarátur".

35 Por. KKK 529.

36 Tamże, 648.

37 Rz 8, 11: “Quod si Spiritus eius, qui suscitavit Iesum a mortuis, habitat in vobis, qui suscitavit Christum a mortuis vivificabit et mortalia corpora vestra per inhabitantem Spiritum suum in vobis" (Wlg).

38 Praefatio VI de dominicis per annum: De pignore aeterni Paschatis, MR, s. 542 (MRDP, s. 50*): "Primítias enim Spíritus habéntes, per quem suscitásti Iesum a mórtuis, paschále mystérium sperámus nobis esse perpetuum".

39 Termin "paschale mysterium" został zapożyczony z Sakramentarza gelazjańskiego. Zob. M. Zachara, 6. Prefacja na niedziele per annum, https://www.liturgia.pl/6-Prefacja-na-niedziele-per-annum (dostęp: 12.08.2017).

40 KKK 731; zob. też nr 690: "Jezus jest Chrystusem, "namaszczonym", ponieważ Duch Święty jest Jego namaszczeniem i wszystko, co dokonuje się od chwili Wcielenia, wypływa z tej pełni. Gdy Chrystus zostaje uwielbiony, może tym, którzy w Niego wierzą, posłać od Ojca Ducha Świętego: przekazuje im swoją chwałę, czyli Ducha Świętego, który Go otacza chwałą. Wspólne posłanie będzie odtąd realizowane wobec przybranych synów Ojca w Ciele Jego Syna: posłanie Ducha przybrania za synów będzie ich jednoczyć z Chrystusem i ożywiać ich w Nim".

41 Praefatio de mysterio Pentecostes, MR, s. 447 (MRDP, s. 44*).

42 "Tu enim, sacraméntum paschále consúmmans, quibus, per Unigéniti tui consórtium, fílios adoptiónis esse tribuísti, hódie Spíritum Sanctum es largítus; qui, princípio nascéntis Ecclésiæ, et cunctis géntibus sciéntiam índidit deitátis, et linguárum diversitátem in uníus fídei confessióne sociávit.

43 M. Zachara, Prefacja na Zesłanie Ducha Świętego / Prefacja o Duchu Świętym, https://www.liturgia.pl/Prefacja-na-Zeslanie-Ducha-Swietego-Prefacja-o-Duchu-Swietym (dostęp: 14.08.2017).

44 Praefatio I de Spiritu Sancto: De missione Spiritus a Domino in Ecclesiam, MR, s 1168-1169 (MRDP, s. 70*). Jest to prefacja obecna również w Missale Romanum z 1962 r.

45 Praefatio de Maria, forma et Matre Ecclesiae, MR, s. 1173 (MRDP, s. 74*) porusza m.in. temat oczekiwania Maryi i Apostołów na obiecanego Ducha Świętego ("Quae, cum Apostoli Promissum exspectarent tuum"), używając na określenie Trzeciej Osoby Boskiej terminu Promissus, co można przetłumaczyć jako "Obiecany", "Przyrzeczony".

46 "Qui, ascéndens super omnes coelos sedénsque ad déxteram tuam, promíssum Spíritum Sanctum in fílios adoptiónis effúdit".

47 Dz 2, 33: "Dextera igitur Dei exaltatus, et promissione Spiritus Sancti accepta a Patre, effudit hunc, quem vos videtis et auditis".

48 Por. KKK 689: "Ten, którego Ojciec posłał do naszych serc, Duch Jego Syna, jest rzeczywiście Bogiem. Współistotny Ojcu i Synowi, zarówno w wewnętrznym życiu Trójcy, jak i w Jej darze miłości dla świata, jest od Nich nierozdzielny. Adorując jednak Trójcę Świętą, ożywiającą, współistotną i niepodzielną, wiara Kościoła wyznaje także odrębność Osób. Gdy Ojciec posyła swoje Słowo, posyła zawsze swoje Tchnienie: jest to wspólne posłanie, w którym Syn i Duch Święty są odrębni, ale nierozdzielni. Oczywiście, Chrystus jest Tym, który ukazuje się, On, Obraz widzialny Boga niewidzialnego, ale objawia Go Duch Święty".

49 Rz 8, 15. 23: "Non enim accepistis spiritum servitutis iterum in timorem, sed accepistis Spiritum adoptionis filiorum, in quo clamamus: “Abba, Pater!"(…) non solum autem, sed et nos ipsi primitias Spiritus habentes, et ipsi intra nos gemimus adoptionem filiorum exspectantes, redemptionem corporis nostri" (Wlg).

50 Praefatio de unitate Corporis Christi, quod est Ecclesia, MR, s. 1112 (MRDP, s. 102*): "Per ipsum in cunctis géntibus largítus es Spíritum Sanctum tuum, qui, in diversitáte donórum mirábilis operátor et unitátis efféctor, fílios adoptiónis inhábitat totámque replet et regit Ecclésiam".

51 M. Zachara, Prefacja o jedności Kościoła, https://www.liturgia.pl/Prefacja-o-jednosci-Kosciola (dostęp 14.08.2017).

52 Praefatio II de Spiritu Sancto: De actione Spiritus in Ecclesia, MR, s. 1170 (MRDP, s. 71*).

53 "Qui singulis quibusque temporibus aptanda dispensas, mirisque modis Ecclesiae tuae gubernacula moderaris. Virtute enim Spiritus Sancti ita eam adiuvare non desinis, ut subdito tibi semper affectu nec in tribulatione supplicare deficiat, nec inter gaudia gratias referre desistat, per Christum Dominum nostrum".

54 M. Zachara, 2. Prefacja o Duchu Świętym, https://www.liturgia.pl/2-Prefacja-o-Duchu-Swietym (dostęp: 12.08.2017).

55 Praefatio VIII de dominicis per annum: De Ecclesia adunata ex unitate Trinitatis, MR, s. 544 (MRDP, s. 52*): “Quia fílios, quos longe peccáti crimen abstúlerat, per sánguinem Fílii tui Spiritúsque virtúte, in unum ad te dénuo congregáre voluísti: ut plebs, de unitáte Trinitátis adunáta, in tuæ laudem sapiéntiæ multifórmis Christi corpus templúmque Spíritus noscerétur Ecclésia".

56 M. Zachara, 8. Prefacja na niedziele per annum, https://www.liturgia.pl/8-Prefacja-na-niedziele-per-annum (dostęp: 12.08.2017).

57 Ireneusz z Lyonu, Adversus haereses, IV, 7, 4: PG 7, 992-993; V, 1, 3: PG 7, 1123; V, 6, 1: PG 7, 1137; V, 28, 4: PG 7 1200.

58 Praefatio de mysterio templi Dei, MR, s. 1063 (MRDP, s. 100*).

59 Praefatio:Altare ipse est Christus, MR, s. 1070 (MRDP, s. 101*).

60 Praefatio de mysterio Ecclesiae, quae est sponsa Christi templumque Spiritus, MR, s. 896 (MRDP, s. 69*).

61 "Corpus enim Fílii tui, ex alma Vírgine nati, templum effecísti tibi sacrátum, in quo inhabitáret plenitúdo divinitátis. Ecclésiam autem sanctam constituísti civitátem, super fundaméntum Apostolórum aedificátam, summo angulári lápide ipso Christo Iesu; sed eléctis construéndam lapídibus, Spíritu vivificátis, coagmentátis caritáte, ubi tu per infiníta saecula ómnia ómnibus eris et Christi lumen fulgébit perénne".

62 “Hic dominica mensa paratur, ad quam filii tui, Christi Corpore refecti, in unam et sanctam congregantur Ecclesiam. Hic fideles Spiritum tuum hauriunt de fluminibus a Christo, spiritali petra, manantibus, per quem et ipsi fiunt oblatio sancta, vivum altare".

63 M. Zachara, Prefacja na poświęcenie ołtarza, https://www.liturgia.pl/Prefacja-na-poswiecenie-oltarza (dostęp: 14.08.2017).

64 Chodzi przede wszystkim o święto rocznicy poświęcenia kościoła katedralnego, obchodzone w danej diecezji oraz o święto rocznicy poświęcenia bazyliki laterańskiej, obchodzone w całym Kościele łacińskim 9 listopada.

65 "Qui domum orationis munificus inhabitare dignaris, ut, gratia tua perpetuis fovente subsidiis, templum Spiritus Sancti ipse nos perficias, acceptabilis vitae splendore coruscans. Sed et visibilibus aedificiis adumbratam, Christi sponsam Ecclesiam perenni operatione sanctificas, ut, innumerabili prole mater exsultans, in gloriam tuam collocetur in caelis".

66 KKK 260.

67 Tamże, 258.

68 MR, s. 487 (MRDP, s. 59*).

69 W formie nadzwyczajnej tej prefacji używa się w każdą niedzielę po Objawieniu Pańskim i po Zesłaniu Ducha Świętego (łącznie 30 niedziel).

70 Mowy 75, 3 i 77, 1. 6 w: Leon Wielki, Mowy. Przekład, wstęp i objaśnienia: ks. bp Kazimierz Tomczak, Poznań 1958.

71 M. Zachara, Prefacja o Przenajświętszej Trójcy, https://www.liturgia.pl/Prefacja-o-Przenajswietszej-Trojcy (dostęp: 14.08.2017).

72 DS 75 (3).

73 "Vere dignum et iustum est, æquum et salutáre, nos tibi semper et ubíque grátias ágere: Dómine, sancte Pater, omnípotens ætérne Deus: Qui cum Unigénito Fílio tuo et Spíritu Sancto unus es Deus, unus es Dóminus: non in uníus singularitáte persónæ, sed in uníus Trinitáte substántiæ. Quod enim de tua glória, revelánte te, crédimus, hoc de Fílio tuo, hoc de Spíritu Sancto, sine discretióne sentímus. Ut, in confessióne veræ sempiternæque Deitátis, et in persónis propríetas, et in esséntia únitas, et in maiestáte adorétur æquálitas".

74 K. Rahner, Podstawowy wykład wiary, tłum. T. Mieszkowski, Warszawa 1987, s. 57.

75 Kongregacja Nauki Wiary, List Iuvenescit Ecclesia, nr 11. Por. J. Ratzinger, W dzień Pięćdziesiątnicy…, s. 32-33; J. Szymik, Theologia benedicta..., s. 162-163.