Ks. Julian Nastałek
Eucharystia – tajemnica wyznawana
(2019)

Wprowadzenie

Mysterium fidei – tajemnica wiary! Formuła współczesnej aklamacji po przeistoczeniu, w starszej formie liturgii rzymskiej włączona w słowa konsekracji wina wskazuje, że w przypadku Eucharystii mamy do czynienia z tajemnicą wiary w sensie ścisłym. Oto bowiem dokonał się cud przemiany chleba i wina w Ciało i Krew Jezusa Chrystusa, który jest dostępny wyłącznie poznaniu w wierze dzięki Bożemu Objawieniu, podczas gdy zmysły nie są w stanie dostrzec żadnej fizycznej zmiany w darach złożonych na ołtarzu. Św. Paweł VI, który tą właśnie formułą rozpoczął swoją eucharystyczną encyklikę, stwierdził, iż "Kościół katolicki zawsze jak najcenniejszego skarbu strzeże Tajemnicy Wiary, czyli niewysłowionego daru Eucharystii, otrzymanego od Chrystusa, swego Oblubieńca, jako porękę niezmierzonej miłości"1. Jak zauważył Benedykt XVI w adhortacji apostolskiej "Sacramentum caritatis": "W istocie Eucharystia jest w całym tego słowa znaczeniu «tajemnicą wiary», «streszczeniem i podsumowaniem całej naszej wiary». Wiara Kościoła jest istotowo wiarą eucharystyczną i karmi się ona w szczególny sposób przy stole Eucharystii"2.

Już te dwie papieskie wypowiedzi dowodzą ważności podejmowanych tutaj rozważań nad nauką wiary Kościoła dotyczącej Najświętszej Eucharystii. Troską każdego duszpasterza winno być rozbudzanie żywej i integralnej wiary eucharystycznej w powierzonych sobie wiernych. By jednak te działania były prowadzone poprawnie i owocnie, należy najpierw przypomnieć istotne elementy doktryny eucharystycznej, które Kościół w ciągu wieków sformułował i podał do wierzenia, mając na uwadze fakt, że kolejne interwencje Magisterium Ecclesiae były spowodowane błędami lub deficytami w wierze i nauczaniu o Najświętszym Sakramencie i Mszy św. Dlatego w pierwszej części tego przedłożenia zostanie omówiona doktryna eucharystyczna Kościoła w ujęciu historycznym i systematycznym. Następnie w drugiej części zostaną wskazane – zgodnie ze wskazaniami zawartymi w dokumentach Urzędu Nauczycielskiego Kościoła – pastoralne sugestie oraz propozycje w podziale na ogólne i szczegółowe na rozpoczynający się wkrótce rok duszpasterski, poświęcony Eucharystii wyznawanej, który będzie przebiegać wokół hasła "Wielka tajemnica wiary".

1. Bogactwo doktryny eucharystycznej Kościoła

a) ujęcie historyczne

Nie jest możliwe tutaj nawet pobieżne prześledzenie całej blisko dwutysiącletniej historii wiary w Eucharystię. Należy jednak koniecznie stwierdzić, że Eucharystia pozostaje niezmienna w swej istocie, natomiast teologia, liturgia i pobożność eucharystyczna podlegają zmianom w czasie3. Stąd, "pomimo dużego rozwoju dogmatu eucharystycznego w ciągu wieków, my dzisiaj w materii Eucharystii wierzymy w istocie w to samo, w co wierzyli apostołowie; gdyby było inaczej nasza wiara nie byłaby apostolska. Jeśli weźmiemy pod uwagę sformułowanie myśli teologicznej jako takiej, dzisiaj wiemy więcej niż apostołowie, którzy nie znali na przykład terminu «przeistoczenie» (...) Ponieważ jednak teologia jest nauką wiary, musimy przyjąć, że – mimo ogromnego poszerzenia naszej wiedzy teologicznej – nasza doktryna Eucharystii w samych swoich istotnych elementach jest dzisiaj taka sama jak przed dwoma tysiącami lat"4. Trzeba tę zasadę stosować również w odniesieniu do liturgii (przykładowo: dwie formy jednego rytu rzymskiego zgodnie z Motu proprio "Summorum Pontificum" Benedykta XVI, będąc dwoma lex orandi w żadnej mierze nie prowadzą do podziału w lex credendi5) i pobożności eucharystycznej6. Błędem jest zatem idealizowanie pierwszych wieków chrześcijaństwa jako "złotego wieku Eucharystii", podczas gdy średniowiecze i kolejne epoki miałyby być okresem postępującej dekadencji aż do nowego otwarcia na Soborze Watykańskim II. Skutkiem takiego podejścia może być uprawianie "eucharystycznego archeologizmu", polegającego na faworyzowaniu czy przywracaniu elementów starożytnych i pozbywaniu się wszystkiego, co późniejsze. Jest to jednak działanie sprzeczne z prawdą o prowadzeniu Kościoła przez Ducha Świętego7 i zostało uznane za błędne przez Piusa XII w encyklice "Mediator Dei"8.

Drugim ogólnym prawidłem dotyczącym historycznego rozwoju Eucharystii jest jedność doktryny, liturgii i pobożności eucharystycznej, w myśl starożytnej formuły Prospera z Akwitanii lex orandi lex credendi, która posiada charakter dwukierunkowy, jak to również wskazał Pius XII we wspomnianej encyklice9, a przypominał często Benedykt XVI10. To wewnętrzne powiązanie między wiarą, liturgią i pobożnością eucharystyczną było wyraźnie widoczne w kolejnych epokach historii Kościoła, lecz w naszych czasach dochodzi do niebezpiecznego oddalania się tych trzech elementów oraz wewnętrznych pęknięć w każdym z nich. Oto bowiem niektórzy współcześni teologowie kwestionują eucharystyczne orzeczenia Kościoła, pogłębia się rozdźwięk między doktryną a liturgią, zwłaszcza w kontekście rosnącej liczby nadużyć podczas celebracji Eucharystii, a w końcu przeciwstawia się sobie liturgię i pobożność eucharystyczną11. Konieczne jest zatem podjęcie energicznych działań na rzecz przywrócenia pełnej jedności tych trzech wymiarów składających się na pełnię Misterium Eucharystycznego w Kościele. Należy przy tym zauważyć, że cel adhortacji apostolskiej Sacramentum caritatis wyrażony przez Benedykta XVI słowami: "pragnę w obecnym dokumencie polecić nade wszystko, by lud chrześcijański pogłębił więź istniejącą pomiędzy tajemnicą eucharystyczną, akcją liturgiczną oraz nową służbą duchową wynikającą z Eucharystii jako sakramentu miłości" w pełni odpowiada temu postulatowi. Na tych założeniach adhortacji opiera się też trzyletni program duszpasterski Kościoła katolickiego w Polsce na lata 2019-2022 "Eucharystia daje życie". Wydaje się bowiem, że jedynie należyte zrozumienie nauczania Kościoła o Eucharystii może doprowadzić do jej właściwego celebrowania, a liturgia w pełni wyrażająca wiarę eucharystyczną autentycznie wspomoże wiernych w dawaniu świadectwa życia chrześcijańskiego na miarę otrzymanego daru.

Obecnie przejdziemy do sumarycznego wyliczenia kluczowych wypowiedzi doktrynalnych Urzędu Nauczycielskiego Kościoła na temat Najświętszej Eucharystii. Jak zauważył św. Jan Paweł II, eucharystyczną "wiarę Magisterium Kościoła nieustannie potwierdzało z radosną wdzięcznością za nieoceniony dar"12. Fundamentalnymi tekstami pozostają dekrety Soboru Trydenckiego, stanowiące syntezę teologii eucharystycznej średniowiecza i jednocześnie będące magisterialną odpowiedzią Kościoła katolickiego na doktryny reformatorów. Owocem trzech sesji soborowych poświęconych problematyce Eucharystii są trzy dokumenty i towarzyszące im kanony: Dekret o Najświętszym Sakramencie Eucharystii (1551), Nauka o Komunii pod dwiema postaciami i Komunii dzieci (1562) oraz Nauka o Najświętszej Ofierze Mszy świętej (1562). Definicje trydenckie, korzystające z nauki poprzednich soborów i dorobku teologicznego św. Tomasza z Akwinu, stanowią nienaruszalny fundament katolickiej doktryny eucharystycznej. "Jak nie podziwiać – pyta św. Jan Paweł II – wykładni doktrynalnej dekretów o Najświętszej Eucharystii, albo o Najświętszej Ofierze Mszy św., promulgowanych przez Sobór Trydencki? Dokumenty te przez kolejne wieki kształtowały zarówno teologię, jak i katechezę, i do dzisiaj są dogmatycznym punktem odniesienia w nieustannym procesie odnowy i duchowego wzrastania Ludu Bożego w wierze i miłości do Eucharystii"13.

Na początku XX wieku Leon XIII wydał encyklikę Mirae caritatis (1903), naświetlającą niektóre aspekty eucharystycznej nauki Kościoła, a zwłaszcza zbawczych skutków Eucharystii. Krótko potem św. Pius X wprowadził zmiany dyscyplinarne umożliwiające codzienne i wcześniejsze pod względem wieku przyjmowanie Komunii św. Z kolei Pius XII w latach 50-tych złagodził post eucharystyczny i zezwolił na sprawowanie Mszy św. wieczorem. Nieco wcześniej (1947) tenże papież w kontekście rozwijającego się żywiołowo ruchu liturgicznego wydał encyklikę Mediator Dei – pierwszy w historii Kościoła dokument magisterialny poświęcony w całości liturgii, w którym podejmuje ważne kwestie dotyczące Eucharystii, jak uczestnictwo w niej, przede wszystkim wewnętrzne, Komunia święta czy adoracja eucharystyczna.

Sobór Watykański II nie wydał odrębnego dokumentu poświęconego Eucharystii ani – z racji swojego statusu "soboru duszpasterskiego" – nie podał nowej definicji dogmatycznej w tej materii. O Najświętszym Sakramencie Vaticanum II rozprawia natomiast w kontekście celebracji liturgicznej. W konstytucji Sacrosanctum Concilium (1963) mówi się o liturgii, że "jest (...) szczytem, do którego zmierza działalność Kościoła, i zarazem źródłem, z którego wypływa cała jego moc"14. W innych dokumentach soborowych zwrot fons et culmen (źródło i szczyt) będą odnoszone do samej Eucharystii15. Konstytucja o liturgii świętej zawiera też kryteria reformy obrzędów Mszy świętej16. Owocem tej reformy jest przede wszystkim nowy Mszał rzymskiz lekcjonarzem oraz księga rytuału zatytułowana Komunia święta i kult tajemnicy eucharystycznej poza Mszą świętą.

W ostatnim roku obrad Vaticanum II św. Paweł VI zdecydował się na opublikowanie encykliki Mysterium fidei (1965) poświęconej doktrynie i kultowi Eucharystii. Papież był głęboko zaniepokojony szerzącymi się wówczas różnymi błędnymi opiniami teologicznymi dotyczącymi Najświętszej Eucharystii, dlatego przypomniał w tym dokumencie fundamentalne punkty katolickiej doktryny eucharystycznej, zwracając uwagę na jej wymiar ofiarniczy, rzeczywistą obecność Chrystusa przez przeistoczenie i oddawanie Najświętszemu Sakramentowi kultu uwielbienia.

W 1968 roku na zakończenie Roku Wiary św. Paweł VI przekazał Kościołowi "Uroczyste wyznanie wiary", w którym misterium Eucharystii zostało obszernie wyłożone przy uwzględnieniu ówczesnych dyskusji teologicznych, zwłaszcza dotyczących przeistoczenia.

Kolejne eucharystyczne dokumenty papieskie, coraz bardziej nam bliższe, to wydane przez św. Jana Pawła II: List apostolski "Dominicae Cenae" o tajemnicy i kulcie Eucharystii (1980), Encyklika "Ecclesia de Eucharistia" o Eucharystii w życiu Kościoła (2003) oraz List apostolski "Mane nobiscum Domine" na Rok Eucharystii (2004). Papież z Polski przeciwstawiał się w nich różnorakim nadużyciom powodującym zaciemnianie prawidłowej wiary i nauczania katolickiego odnośnie do Eucharystii. "Eucharystia jest zbyt wielkim darem, ażeby można było tolerować dwuznaczności i umniejszenia"17. Św. Jan Paweł II przypominał o sakralnym charakterze Eucharystii wynikającym z jej wymiaru ofiarniczego i wzywał do pogłębionej pobożności eucharystycznej, przede wszystkim do praktyki adoracji Sanctissimum.

Natomiast pontyfikat Benedykta XVI przyniósł Posynodalną adhortację apostolską "Sacramentum caritatis" o Eucharystii, źródle i szczycie życia i misji Kościoła (2007), a także List apostolski motu proprio "Summorum Pontificum" o celebracji liturgii rzymskiej ustanowionej przed reformą roku 1970 (2007). Trzeba przy tym zauważyć pogłębioną teologię Eucharystii, którą przez lata wypracowywał Joseph Ratzinger w swoich licznych publikacjach, w których podejmował rzeczową krytykę błędów w doktrynie, liturgii i pobożności eucharystycznej. Ponadto w okresie posoborowym Kongregacja Nauki Wiary i Kongregacja Kultu Bożego i Dyscypliny Sakramentów wydawały dokumenty dotykające różnych wymiarów tajemnicy eucharystycznej.

Katolicka nauka o Eucharystii została w sposób syntetyczny omówiona w Katechizmie Kościoła Katolickiego (1992/1997), Kompendium tegoż Katechizmu (2005) oraz w przeznaczonym dla młodzieży Youcat (2011), a ostatnio w Youcat dla dzieci i rodziców (2019 – wyd. polskie).

Posiadamy zatem "ogromne dziedzictwo doktrynalne i dyscyplinarne, jakie w ciągu wieków nagromadziło się wokół Najświętszego Sakramentu"18, z którego winni czerpać duszpasterze i wierni, pragnący odnowić i pogłębić swoją wiarę eucharystyczną.

b) ujęcie systematyczne

Przejdziemy obecnie do przypomnienia najważniejszych elementów doktryny eucharystycznej, którą Kościół podaje do wierzenia. Punktem wyjścia jest sakramentalny wymiar Eucharystii. Eucharystia jest jednym z siedmiu sakramentów ustanowionych przez Chrystusa i powierzonych Kościołowi. Jest jednak Sakramentem wyjątkowym na tle pozostałych, co stanowi o jej wyższości. Ta wyższość wynika przede wszystkim z faktu, iż w Eucharystii Jezus Chrystus jest obecny prawdziwie, rzeczywiście i substancjalnie. Eucharystia została przez Niego ustanowiona "w noc przed męką" w Wielki Czwartek podczas Ostatniej Wieczerzy. Jest ona dziękczynieniem i uwielbieniem Ojca jako uobecnienie Ofiary Krzyża złożonej przez Syna, który pragnie w ten sposób stale udzielać Kościołowi zbawczej mocy swojej Ofiary mocą Ducha Świętego. Jest to zatem największy dar i najcenniejszy skarb, jaki posiada Kościół. Chrystus wybrał dary chleba i wina jako materię Sakramentu, Jego słowa ustanowienia są zaś formą Sakramentu. Szafarzami Eucharystii ustanowił wówczas Apostołów, dając im udział w swoim kapłaństwie, które w historii Kościoła staje się udziałem biskupów i prezbiterów przez sakrament święceń. Stąd tylko ważnie wyświęceni kapłani, posiadający intencję czynienia tego, co czyni Kościół, mogą ważnie sprawować Eucharystię, działając in persona Christi Capitis. Skutkiem słów ustanowienia jest przeistoczenie (transsubstantiatio), polegające na tym, że substancja (w znaczeniu filozoficznym, czyli istoty bytu) chleba i wina przemienia się w substancję Ciała i Krwi Chrystusa, przy czym żadnej zmianie nie ulegają postaci, czyli przypadłości chleba i wina, które pozostają dostępne dla zmysłów. Jeden Chrystus, naturalnym sposobem istnienia zasiadający po prawicy Ojca, jest substancjalnie obecny w wielości postaci sakramentalnych na całym świecie. Pod każdą postacią i w ich każdej cząstce zawiera się cały Chrystus, to jest Jego Ciało i Krew, Dusza i Bóstwo (konkomitancja). Jest obecność trwała, a nie tylko podczas spożywania postaci (in usu), która rozpoczyna się z chwilą wypowiedzenia słów konsekracji i trwa dopóty, dopóki istnieją postaci eucharystyczne. Stąd wynika praktyka przechowywania Najświętszego Sakramentu i obowiązek oddawania mu najwyższego kultu adoracji (latria), który należy się prawdziwemu Bogu19.

W nauczaniu Kościoła na temat Eucharystii nieustannie jest podkreślany centralny charakter ofiary. "Eucharystia jest nade wszystko świętą Ofiarą"20. Jest ofiarą Chrystusa przekazaną w formie sakramentalnej, czyli widzialnej, aby uobecniać w sposób bezkrwawy krwawą ofiarę dokonaną raz na krzyżu, pozostawać jej trwałą pamiątką i udzielać jej owoców. Ofiara eucharystyczna nie powiększa, niczego nie dodaje ani nie mnoży ofiary krzyżowej. Ofiara Chrystusa i ofiara Eucharystii są zatem jedną ofiarą, różniącą się samym tylko sposobem ofiarowania. Jest to więc ofiara w pełnym sensie, rzeczywiście przebłagalna i dlatego może być ofiarowana za grzechy oraz inne potrzeby duchowe i doczesne wiernych żyjących, jak również za zmarłych21. Cały Kościół składa paschalną Ofiarę Mszy świętej i jest w niej ofiarowany przy zachowaniu istotowego odróżnienia między kapłaństwem powszechnym a kapłaństwem hierarchicznym. Eucharystia, stanowiąc "źródło i szczyt życia chrześcijańskiego"22, pozostaje także "istotą tajemnicy Kościoła"23, który dzięki niej żyje i jest w niej całkowicie zakorzeniony. "Niedzielna celebracja dnia Pańskiego i Eucharystii stanowi centrum życia Kościoła"24.

"Msza święta jest równocześnie i nierozdzielnie pamiątką ofiarną, w której przedłuża się ofiara Krzyża, i świętą ucztą komunii w Ciele i Krwi Pana"25. Pełnia urzeczywistnienia się zbawczej skuteczności Ofiary Chrystusa następuje w Komunii świętej, czyli przez przyjęcie Najświętszego Sakramentu, który Chrystus zostawił Kościołowi jako "prawdziwy Chleb z nieba". Warunkiem godnego przyjmowania Ciała Chrystusa jest przede wszystkim stan łaski uświęcającej oraz zachowanie postu eucharystycznego. "Dzięki sakramentalnej obecności Chrystusa w każdej z obu postaci Komunia przyjmowana pod postacią chleba pozwala otrzymać cały owoc Eucharystii"26. Komunia święta przynosi liczne owoce, z których pierwszym jest głębokie zjednoczenie z Jezusem Chrystusem. Podtrzymuje i pogłębia życie łaski chrzcielnej, gładzi grzechy powszednie, zachowuje od grzechów śmiertelnych, jednoczy wiernych w Ciele Chrystusa, którym jest Kościół, zobowiązuje do pomocy ubogim27. W tym miejscu pojawia się bardzo aktualny problem przyjmowania Komunii św. przez osoby rozwiedzione żyjące w nowych związkach. Ograniczę się do przypomnienia, że nauczanie Kościoła do opublikowania przez papieża Franciszka Posynodalnej adhortacji apostolskiej "Amoris laetitia" o rodzinie (2016) podkreślało fakt, iż niedopuszczanie do Komunii eucharystycznej tych osób opiera się na Piśmie świętym, a możliwość pojednania jest dostępna dla wyłącznie tych, którzy żałując rozpadu małżeństwa i nie mogąc się rozstać z ważnych powodów (jak wychowanie dzieci) zobowiązują się do życia w całkowitej wstrzemięźliwości28. Natomiast wytyczne zastosowania rozdziału VIII Amoris laetitia sformułowane przez biskupów regionu Buenos Aires, w których została przyznana możliwość przyjmowania Eucharystii "w niektórych przypadkach" przez osoby pozostające w powtórnych związkach bez zobowiązania ich do życia we wstrzemięźliwości, otrzymały status papieskiego magisterium authenticum29.

Eucharystia jest wreszcie "zadatkiem przyszłej chwały". Kościół na ziemi, sprawując Najświętszą Ofiarę, jednoczy się z Kościołem w niebie, oczekuje powtórnego przyjścia Chrystusa w chwale i karmi się Jego Ciałem, które podtrzymuje nasze siły podczas ziemskiej pielgrzymki i jest gwarancją przyszłego zmartwychwstania30.

Ustanowienie Eucharystii jest od 2002 roku rozważane w różańcu jako tajemnica światła31 i jaśnieje ona w Kościele jako objawienie nieskończonej miłości Boga wobec każdego człowieka32.

Kończąc ten część, trzeba też zasygnalizować – zgodnie z nauczaniem Benedykta XVI wyrażonym w pierwszej części adhortacji Sacramentum caritatis – ujmowanie tajemnicy Eucharystii w relacji do tajemnicy Trójcy Świętej: Ojca, Syna i Ducha Świętego, Kościoła, sakramentów, eschatologii i Maryi33.

Niewyczerpane bogactwo Eucharystii wyraża wielość nazw, jakimi jest określana. Katechizm Kościoła Katolickiego wymienia następujące: Eucharystia, Wieczerza Pańska, Łamanie chleba, Zgromadzenie eucharystyczne, Pamiątka Męki i Zmartwychwstania Pana, Najświętsza Ofiara, Święta i Boska Liturgia, Najświętszy Sakrament, Komunia, Msza święta34, do których należało dołączyć takie jak Sakrament Miłości (św. Tomasz z Akwinu, Benedykt XVI), Sakrament Ołtarza czy Nowa Pascha.

2. Sugestie i propozycje pastoralne

a) ogólne

Zanim przejdziemy do bardziej szczegółowych sugestii i propozycji duszpasterskich na najbliższy rok liturgiczny pozostańmy przy samej formule "tajemnica wiary", gdyż winna ona ukierunkowywać nasz sposób mówienia i rozprawiania o Najświętszym Sakramencie. Otóż – jak zauważył św. Paweł VI – "musimy (...) do tej szczególnej tajemnicy podchodzić z pokorną uległością, kierując się nie ludzkimi pojęciami, które mają zamilknąć, lecz trzymając się mocno Bożego Objawienia", a co za tym idzie, aby "w badaniu tej tajemnicy jak za gwiazdą iść za Nauczycielskim Urzędem Kościoła, któremu Boski Zbawiciel powierzył Słowo Boże (...), aby go strzegł i tłumaczył, będąc przekonani, że «choćby żaden rozum tego nie zbadał, żadna mowa nie wyjaśniła, to, jednak prawdą jest to, co z dawien dawna w całym Kościele się głosi i wierzy prawdziwą katolicką wiarą»". W końcu zaś "zachowując nieskażoną wiarę, trzeba również przestrzegać odpowiedniego sposobu wyrażania się, żeby na skutek używania przez nas niezdyscyplinowanych słów nie nasuwały się (...) błędne zapatrywania, co do wiary w najwyższe rzeczy (...) Należy więc święcie przestrzegać sposobu mówienia, który Kościół ustalił wielowiekowym wysiłkiem nie bez pomocy Ducha Świętego i zatwierdził powagą Soborów (...). Nikt niech nie ośmiela się zmieniać go według swego upodobania lub pod pretekstem nowości naukowych (...) nie można tolerować, by ktokolwiek na własną rękę naruszał formuły, w których Sobór Trydencki podał do wierzenia Tajemnicę Eucharystyczną. (...) Owe formuły (...) są przystosowane do ludzi każdego miejsca i czasu. Można je wprawdzie jaśniej i bardziej przystępnie wyłożyć – co jest z wielką korzyścią – zawsze jednak tylko w tym znaczeniu w jaki zostały użyte, żeby w miarę rozwoju zrozumienia wiary, sama prawda wiary pozostała niezmieniona"35. To bardzo ważne przypomnienie, którego przestrzeganie jest ostatecznie podstawowym warunkiem ortodoksyjności naszego nauczania o tajemnicy Eucharystii.

Druga kwestia ogólna to świętość Eucharystii, jej wymiar sakralny, określany krótko jako sacrum. Kolejni papieże po Vaticanum II zawsze mocno podkreślali tę prawdę wobec jej umniejszania i wzywali – w pierwszym rzędzie duchowieństwo – do rozbudzania wśród wiernych postawy czci, szacunku i zdumienia wobec tej przedziwnej Tajemnicy przede wszystkim dawaniem osobistego dobrego przykładu. Ortodoksyjna wiara eucharystyczna nie może bowiem ograniczać się do samego uznania za prawdę tego, co Kościół w tej materii naucza i wyjaśnia, ale musi mieć swoje konsekwencje praktyczne, dostrzegalne przez wszystkich w należytym obchodzeniu się z Najświętszym Sakramentem. Stąd duszpasterze winni jako pierwsi być w tym wzorem, nie dając nigdy nikomu sposobności do zgorszenia i jednocześnie uważnie czuwać nad zachowaniem się wiernych względem Eucharystii, nie omieszkając – jeśli sytuacja tego wymaga – korygowania po ojcowsku błędnych postaw, które w przeciwnym wypadku mogą się rozszerzać na innych. Wiara eucharystyczna karmi się bowiem dobrym przykładem i ubożeje, kiedy go brakuje. Szczególnie ważne w naszych czasach wydaje się przywrócenie coraz bardziej zatracanego gestu przyklękania przed Najświętszym Sakramentem, o czym nieraz wspominał Benedykt XVI36.

Nie sposób tutaj przynajmniej nie zasygnalizować, antycypując nieco zagadnienie z tematyki kolejnego roku duszpasterskiego, kwestii nadużyć w sprawowaniu Mszy św., rozdzielaniu Komunii św. czy adoracji Najświętszego Sakramentu, które – niestety – rozpowszechniają się również w Kościele w Polsce, zwłaszcza w niektórych kręgach, grupach czy ruchach. Należy zwrócić na to szczególną uwagę, pamiętając, że "akcja liturgiczna nigdy nie może być rozważana powierzchownie, w oderwaniu od tajemnicy wiary. Źródłem naszej wiary i liturgii eucharystycznej jest bowiem samo wydarzenie: dar, jaki Chrystus uczynił z samego siebie w tajemnicy paschalnej"37. Jak zauważa w swojej najnowszej książce kard. Robert Sarah, "Kościół przechodzi najcięższy w swoich dziejach kryzys sakramentu i ofiary Eucharystii. Aggiornamento liturgii nie przyniosło wszystkich spodziewanych owoców. Bezwzględnie trzeba kontynuować wysiłki na rzecz wyeliminowania wszelkich aspektów folklorystycznych, które przemieniają Eucharystię w widowisko. Przy sprawowaniu Mszy najbardziej niewiarygodne wytwory fantazji rzuciły cień na tajemnicę paschalną (...) Wierność oznacza także poszanowanie norm liturgicznych ogłoszonych przez władzę kościelną i wyklucza zarówno rozmaite samowolne i niekontrolowane innowacje, jak i uparte odrzucanie tego, co zostało prawowicie przewidziane i wprowadzone do świętych obrzędów"38. I na koniec słowa św. Jana Pawła II: "Tajemnica eucharystyczna — ofiara, obecność, uczta — nie dopuszcza ograniczeń ani instrumentalizacji; powinna być przeżywana w swej integralności"39.

b) szczegółowe

Przejdziemy obecnie do bardziej szczegółowych sugestii i propozycji pastoralnych na najbliższy rok liturgiczny. Trzeba tutaj przypomnieć, iż przed 15 laty, z okazji Roku Eucharystii, Kongregacja Kultu Bożego i Dyscypliny Sakramentów opublikowała specjalny dokument o charakterze duszpasterskim zawierający liczne wskazania, które miały służyć realizacji celów tegoż roku40. Sądzę, że do tego dokumentu można i trzeba powracać jako cennego źródła inspiracji dla podejmowanych wysiłków duszpasterskich w najbliższym roku, jak też w dwóch kolejnych latach. W interesującej nas tematyce Kongregacja mówi o "intensywnej katechezie koncentrującej się na Eucharystii, która stanowi przedmiot wiary Kościoła"41. Ta katecheza winna uwzględniać:

- Pismo święte, począwszy od tekstów starotestamentalnych zapowiadających i przygotowujących Eucharystię, poprzez opisy ustanowienia Eucharystii, po pozostałe teksty Nowego Testamentu odnoszące się do tej Tajemnicy. Jako konkretna propozycja zostały tutaj wskazane teksty z lekcjonarza przeznaczone na Mszę wotywną o Najświętszej Eucharystii. W praktyce duszpasterskiej można tę tematykę realizować na przykład w ramach spotkań kręgów biblijnych;

- Tradycję: począwszy od Ojców Kościoła, poprzez rozwój teologiczny i dokumenty Magisterium. Zwrócono tu szczególną uwagę na dokumenty Tridentinum, Vaticanum II i najnowsze wypowiedzi Urzędu Nauczycielskiego Kościoła. Jako pewny punkt odniesienia dla pomocy katechetycznych został wskazany Katechizm Kościoła Katolickiego;

- mistagogię, która ma dopomóc wiernym w głębszym wnikaniu w sprawowane tajemnice. Należy zatem "rozwijać wychowanie w wierze eucharystycznej, która uzdalnia wiernych do osobistego przeżywania tego, co się celebruje"42. Wyjaśniane winny być obrzędy i teksty Ordo Missae oraz księgi Komunia święta i kult tajemnicy eucharystycznej poza Mszą świętą;

- bogactwo dziejów duchowości eucharystycznej, a szczególnie postaci Świętych, którzy wyróżniali się umiłowaniem Eucharystii (św. Ignacy Antiocheński, św. Ambroży z Mediolanu, św. Bernard z Clairvaux, św. Tomasz z Akwinu, św. Paschalis Baylón, św. Alfons Maria Liguori, św. Katarzyna ze Sieny, św. Teresa z Ávili, św. Piotr Julian Eymard, św. Pio z Pietrelciny, św. Tarsycjusz, św. Mikołaj Pieck z towarzyszami, św. Piotr Maldonado43, a wśród polskich świętych: św. Jacek Odrowąż, św. Jan Sebastian Pelczar, św. Józef Bilczewski, św. Jan Paweł II);

- sztukę i muzykę sakralną, stanowiącą świadectwo wiary eucharystycznej i jednocześnie przekazującą ją wiernym. Należy tu zwrócić uwagę na ołtarze, tabernakula, naczynia i szaty liturgiczne44. W obszarze muzyki świętej szczególnie warto uwzględnić twórczość eucharystyczną św. Tomasza z Akwinu (sekwencja Chwal Syjonie Zbawiciela, hymny Sław języku tajemnicę, Zbliżam się w pokorze) oraz wielkie bogactwo polskich pieśni eucharystycznych.

Ważne dla katechezy jest przypomnienie św. Pawła VI, że każde tłumaczenie tajemnicy przeistoczenia, aby odpowiadało wierze katolickiej, powinno "niewzruszenie utrzymywać, że niezależnie od naszej świadomości chleb i wino po konsekracji rzeczywiście przestają istnieć, tak że po niej godne uwielbienia Ciało i Krew Pana Jezusa są prawdziwie przed nami obecne pod postaciami sakramentalnymi chleba i wina"45.

Ponadto – o czym przypomniał św. Jan Paweł II – w rozważaniu Tajemnicy eucharystycznej nie należy zapominać o Najświętszej Maryi Pannie, "Niewieście Eucharystii". "Jeśli Eucharystia jest tajemnicą wiary, która przewyższa nasz intelekt, a przez to zmusza nas do jak najpełniejszej uległości Słowu Bożemu, nikt tak jak Maryja nie może być wsparciem i przewodnikiem w takiej postawie"46.

Dla głębszego uświadomienia sobie świętości Eucharystii i prymatu jej wymiaru ofiarniczego oraz dla lepszego celebrowania i uczestnictwa we Mszy św. sprawowanej w formie zwyczajnej rytu rzymskiego – zgodnie z zamysłem Benedykta XVI – pragnę – również na bazie własnego doświadczenia – zasugerować przede wszystkim duszpasterzom, ale też wiernym świeckim zapoznanie się w teorii i w praktyce z formą nadzwyczajną, pamiętając przy tym, że "jedna i druga forma są wyrazem tej samej lex orandi Kościoła"47.

Zakończenie

Jak naucza św. Jan Paweł II, "poświęcając Eucharystii całą uwagę, na jaką zasługuje oraz dokładając wszelkich starań, aby nie umniejszyć jakiegokolwiek jej wymiaru czy wymogu, stajemy się rzeczywiście świadomi wielkości tego daru. Zaprasza nas do tego nieprzerwana tradycja, która od pierwszych wieków dopatrywała się we wspólnocie chrześcijańskiej strażnika opiekującego się tym «skarbem». Kościół, powodowany miłością, troszczy się o przekazywanie kolejnym pokoleniom chrześcijan wiary i nauki o Tajemnicy eucharystycznej, tak aby nie została zagubiona choćby najmniejsza jej cząstka. Nie ma niebezpieczeństwa przesady w trosce o tę tajemnicę, gdyż «w tym Sakramencie zawiera się cała tajemnica naszego zbawienia»48.

Każde działanie duszpasterskie, które zostanie podjęte w nowym roku liturgicznym winno służyć spełnianiu się biblijnego motta tego roku, wyjętego z mowy eucharystycznej Jezusa, które brzmi "abyście uwierzyli w Tego, którego [Bóg] posłał" (J 6, 29). Abyśmy uwierzyli w Chrystusa, który "w pokornym znaku chleba i wina, przemienionych w Jego Ciało i Jego Krew, (...) wędruje razem z nami, jako nasza moc i nasz wiatyk, i czyni nas świadkami nadziei dla wszystkich"49.

[Przypisy – tyt. red.]

1 Paweł VI, enc. Mysterium fidei (3.09.1965), wprowadzenie.

2 Benedykt XVI, adhort. apost. Sacramentum caritatis (22.02.2007), 6.

3 M. Gagliardi, Wprowadzenie do tajemnicy Eucharystii. Doktryna, liturgia, pobożność, Kraków 2017, s. 369.

4 Tamże, s. 370.

5 Benedykt XVI, list apost. motu proprio Summorum Pontificum (7.07.2007), art. 1.

6 M. Gagliardi, dz. cyt., s. 371.

7 Tamże, s. 371-372.

8 Zob. Pius XII, enc. Mediator Dei (20.11.1947), 24.

9 M. Gagliardi, dz. cyt., s. 373; zob. Pius XII, enc. Mediator Dei, 18.

10 Zob. Benedykt XVI, adhort. apost. Sacramentum caritatis, 34.

11 M. Gagliardi, dz. cyt., s. 374-376.

12 Jan Paweł II, enc. Ecclesia de Eucharistia (17.04.2003), 11.

13 Jan Paweł II, enc. Ecclesia de Eucharistia, 9.

14 Sobór Watykański II, konst. Sacrosanctum Concilium (4.12.1963), 10.

15 Zob. Sobór Watykański II, konst. Lumen gentium (21.11.1964), 11; dekret Presbyterorum ordinis (7.12.1965), 5.

16 Zob. Sobór Watykański II, konst. Sacrosanctum Concilium, 50-56.

17 Jan Paweł II, enc. Ecclesia de Eucharistia, 10.

18 Benedykt XVI, adhort. apost. Sacramentum caritatis, 5.

19 Zob. Sobór Trydencki, Dekret o Najświętszym Sakramencie Eucharystii oraz kanony (11.10.1551).

20 Jan Paweł II, list apost. Dominicae Cenae (24.02.1980), 9.

21 Zob. Sobór Trydencki, Nauka i kanony o Najświętszej Ofierze Mszy świętej (17.09.1562).

22 Sobór Watykański II, konst. Lumen gentium, 11.

23 Jan Paweł II, enc. Ecclesia de Eucharistia, 1.

24 KKK 2177.

25 KKK 1382.

26 KKK 1390.

27 KKK 1391-1397.

28 Zob. Jan Paweł II, adhort. apost. Familiaris consortio (22.11.1981), 84; KKK 1650; Kongregacja Nauki Wiary, List do biskupów Kościoła katolickiego na temat przyjmowania Komunii św. przez wiernych rozwiedzionych żyjących w nowych związkach (14.09.1994), 4; Papieska Rada ds. Interpretacji Tekstów Prawnych, Dichiarazione circa l'ammissibilità alla santa Comunione dei divorziati risposati (24.06.2000); Benedykt XVI, adhort. apost. Sacramentum caritatis, 29.

29 Zob. Franciszek, Epistula apostolica ad Excellentissimum Dominum Sergium Alfredum Fenoy, delegatum Regionis Pastoralis Bonaërensis, necnon adiunctum documentum (de praecipuis rationibus usui capitis VIII Adhortationis post-synodalis “Amoris Laetitia"), AAS 108 (2016), s. 1071-1072; Additum ad Epistulam, AAS 108 (2016), s. 1072-1074; Rescriptum «ex audientia SS.mi» (5.06.2017), AAS 108 (2016), s. 1074.

30 KKK 1402-1405

31 Jan Paweł II, list. apost. Rosarium Virginis Mariae (16.10.2002), 21.

32 Benedykt XVI, adhort. apost. Sacramentum caritatis, 1.

33 Tamże, 7-33.

34 KKK 1328-1332.

35 Paweł VI, enc. Mysterium fidei, I.

36 Benedykt XVI, adhort. apost. Sacramentum caritatis, 65.

37 Tamże, 34.

38 R. Sarah, N. Diat, Wieczór się zbliża i dzień się już chyli, Warszawa 2019, s. 186-187.

39 Jan Paweł II, enc. Ecclesia de Eucharistia, 61.

40 Kongregacja Kultu Bożego i Dyscypliny Sakramentów, Rok Eucharystii. Sugestie i propozycje (15.10.2004).

41 Tamże, 2.

42 Benedykt XVI, adhort. apost. Sacramentum caritatis, 64.

43 Kongregacja Kultu Bożego i Dyscypliny Sakramentów, Rok Eucharystii. Sugestie i propozycje, 6.

44 Tamże, 43.

45 Paweł VI, Uroczyste wyznanie wiary (30.06.1968).

46 Jan Paweł II, enc. Ecclesia de Eucharistia, 55.

47 Papieska Komisja "Ecclesia Dei", Instrukcja "Universae Ecclesiae" dotycząca zastosowania Listu Apostolskiego Motu Proprio "Summorum Pontificum" Jego Świątobliwości Benedykta XVI (30.04.2011), 6.

48 Jan Paweł II, enc. Ecclesia de Eucharistia, 61.

49 Tamże, 62.

Bibliografia

1. Sobór Trydencki, Dekret o Najświętszym Sakramencie Eucharystii oraz kanony (11.10.1551), w: Dokumenty soborów powszechnych. Tekst grecki, łaciński, arabski, ormiański, polski. T. IV (1511-1870): Lateran V, Trydent, Watykan I, oprac. A. Baron, H. Pietras, Kraków 2004, s. 444-459.

2. Sobór Trydencki, Nauka i kanony o Najświętszej Ofierze Mszy świętej (17.09.1562), w: Dokumenty soborów powszechnych. Tekst grecki, łaciński, arabski, ormiański, polski. T. IV (1511-1870): Lateran V, Trydent, Watykan I, oprac. A. Baron, H. Pietras, Kraków 2004, s. 636-647.

3. Sobór Watykański II, Konstytucja o liturgii świętej "Sacrosanctum Concilium" (4.12.1963), w: Sobór Watykański II, Konstytucje, dekrety, deklaracje. Tekst łacińsko-polski. Nowe tłumaczenie, Poznań 2008, s. 48-107.

4. Sobór Watykański II, Konstytucja dogmatyczna o Kościele "Lumen gentium" (21.11.1964), w: Sobór Watykański II, Konstytucje, dekrety, deklaracje. Tekst łacińsko-polski. Nowe tłumaczenie, Poznań 2008, s. 144-255,

5. Sobór Watykański II, Dekret o posłudze i życiu kapłanów "Presbyterorum ordinis" (7.12.1965), w: Sobór Watykański II, Konstytucje, dekrety, deklaracje. Tekst łacińsko-polski. Nowe tłumaczenie, Poznań 2008, s. 750-805.

6. Pius XII, Encyklika "Mediator Dei" o świętej liturgii (20.11.1947), Kielce 1948.

7. Paweł VI, Encyklika "Mysterium fidei" w sprawie nauki o Najświętszej Eucharystii i jej kultu (3.09.1965), w: To czyńcie na moja pamiątkę. Eucharystia w dokumentach Kościoła, oprac. J. Miazek, Warszawa 1987, s. 13-32.

8. Paweł VI, Uroczyste wyznanie wiary (30.06.1968), w: Paweł VI, Wyznanie wiary Ludu Bożego, Kraków 2012, s. 13-32.

9. Jan Paweł II, List apostolski "Dominicae Cenae" do wszystkich biskupów Kościoła o tajemnicy i kulcie Eucharystii (24.02.1980), w: Jan Paweł II, Listy ma Wielki Czwartek 1979-2005, Kraków 2005, s. 35-64.

10. Jan Paweł II, Adhortacja apostolska "Familiaris consortio" o zadaniach rodziny chrześcijańskiej w świecie współczesnym (22.11.1983), "L’Osservatore Romano" edycja polska 1981, nr 11, s. 7-19.

11. Jan Paweł II, List apostolski "Rosarium Virginis Mariae" o różańcu świętym (16.10.2002), w: Listy apostolskie Ojca świętego Jana Pawła II, red. M. Romanek, Kraków 2013, s. 683-725.

12. Jan Paweł II, Encyklika "Ecclesia de Eucharistia" o Eucharystii w życiu Kościoła (17.04.2003), w: w: Jan Paweł II, Listy ma Wielki Czwartek 1979-2005, Kraków 2005, s. 269-315.

13. Benedykt XVI, Posynodalna adhortacja apostolska "Sacramentum caritatis" o Eucharystii, źródle i szczycie życia i misji Kościoła (22.02.2007), Kraków 2007.

14. Benedykt XVI, List apostolski motu proprio "Summorum Pontificum" o celebracji liturgii rzymskiej ustanowionej przed reformą roku 1970 (7.07.2007), w: Benedykt XVI, List apostolski w formie Motu proprio "Summorum Pontificum". List do biskupów, Poznań 2007, s. 3-12.

15. Franciszek, Epistula apostolica ad Excellentissimum Dominum Sergium Alfredum Fenoy, delegatum Regionis Pastoralis Bonaërensis, necnon adiunctum documentum (de praecipuis rationibus usui capitis VIII Adhortationis post-synodalis “Amoris Laetitia"), AAS 108 (2016), s. 1071-1072; Additum ad Epistulam, AAS 108 (2016), s. 1072-1074; Rescriptum «ex audientia SS.mi» (5.06.2017), AAS 108 (2016), s. 1074.

16. Kongregacja Nauki Wiary, List do biskupów Kościoła katolickiego na temat przyjmowania Komunii św. przez wiernych rozwiedzionych żyjących w nowych związkach (14.09.1994), w: W trosce o pełnię wiary. Dokumenty Kongregacji Nauki Wiary 1966-1994, oprac. i tłum. J. Królikowski, Z. Zimowski, Tarnów 20103, s. 496-501.

17. Kongregacja Kultu Bożego i Dyscypliny Sakramentów, Rok Eucharystii. Sugestie i propozycje (15.10.2004), Kraków 2004.

18. Papieska Rada ds. Interpretacji Tekstów Prawnych, Dichiarazione circa l'ammissibilità alla santa Comunione dei divorziati risposati (24.06.2000), "L’Osservatore Romano", 7.07.2000, s. 1.

19. Papieska Komisja "Ecclesia Dei", Instrukcja "Universae Ecclesiae" dotycząca zastosowania Listu Apostolskiego Motu Proprio "Summorum Pontificum" Jego Świątobliwości Benedykta XVI (30.04.2011), http://www.vatican.va/roman_curia/pontifical_commissions/ecclsdei/documents/rc_com_ecclsdei_doc_20110430_istr-universae-ecclesiae_pl.html (dostęp: 11.10.2019).

20. Katechizm Kościoła Katolickiego, wyd. II popr., Poznań 2002.

21. Gagliardi M., Wprowadzenie do tajemnicy Eucharystii. Doktryna, liturgia, pobożność, Kraków 2017.

22. Sarah R., Diat N., Wieczór się zbliża i dzień się już chyli, Warszawa 2019.

[O autorze – tyt. red.]

Ks. dr Julian Nastałek – ur. w 1982 r., prezbiter Diecezji Świdnickiej, adiunkt II Katedry Teologii Dogmatycznej na Papieskim Wydziale Teologicznym we Wrocławiu oraz wykładowca teologii dogmatycznej w Wyższym Seminarium Duchownym w Świdnicy, członek Towarzystwa Teologów Dogmatyków, duszpasterz Duszpasterstwa Wiernych Tradycji Łacińskiej w Diecezji Świdnickiej.