Ks. Julian Nastałek
„Paschale sacramentum”. Zbawczy wymiar Paschy Jezusa Chrystusa w nauczaniu Leona Wielkiego
(2014)

[Wprowadzenie – tyt. red.]

Święty Leon Wielki, papież w latach 440-461 i doktor Kościoła1, jest znany przede wszystkim jako autor Tomus ad Flavianum2, w którym wyłożył ortodoksyjną naukę chrystologiczną w polemice z monofizytyzmem i nestorianizmem3. Dokument ten został następnie przyjęty przez sobór w Chalcedonie, stając się podstawą doktrynalną dla wypracowania definicji wiary, a jednocześnie pozostaje wymownym świadectwem papieskiego autorytetu nauczycielskiego4. Byłoby jednak błędem zawężanie teologicznej refleksji Leona Wielkiego nad tajemnicą Chrystusa wyłącznie do kwestii związanych z szerzącymi się wówczas herezjami chrystologicznymi. Na uwagę zasługuje również podjęta przez tego papieża problematyka soteriologiczna. Niniejsze przedłożenie pragnie wydobyć i przedstawić zbawczy walor wydarzeń paschalnych w przepowiadaniu Leona Wielkiego oraz wskazać na ich sakramentalny charakter, to znaczy na ich soteriologiczną aktualizację w życiu chrześcijanina poprzez celebrację liturgiczną. Tematyka ta była dotąd częściowo podejmowana w kilku opracowaniach5. Niniejsze przedłożenie jest próbą bardziej syntetycznego spojrzenia na postawione zagadnienie.

I. Pascha Jezusa Chrystusa jako temat papieskiego przepowiadania

W swoim bogatym przepowiadaniu Leon wciąż powraca do tematu zbawczego wymiaru misji Chrystusa dla grzesznego człowieka. Działalność pasterska papieża była bowiem podporządkowana głoszeniu zbawienia wiernym powierzonym jego pieczy i wskazywaniu dróg jego osiągnięcia6. Całe życie Pana jest postrzegane przez Leona w perspektywie zbawczej, przy czym najbardziej bogate jest papieskie przepowiadanie dotyczące wydarzeń paschalnych. Są one głównym tematem Mów (Sermones)7 papieża w czasie dorocznego przeżywania tajemnicy wielkanocnej celebrowanej w liturgii Kościoła, która zaprasza wówczas do refleksji nad ewangelicznymi opisami męki, śmierci i zmartwychwstania Pana. Do naszych czasów zachowało się 21 Mów Leona Wielkiego de passione Domini, które zostały wygłoszone podczas celebracji liturgicznych Wielkiego Tygodnia (w Niedzielę Palmową, Wielką Środę, Wielki Piątek, Wigilię Paschalną) w latach 441-4548.

Papież jest świadomy ciążącego na nim, z racji urzędu, obowiązku corocznego przepowiadania niewypowiedzianej tajemnicy zbawienia, dzięki któremu powinien nastąpić postęp wśród wiernych w rozumieniu tego wielkiego misterium:

Doczekaliśmy się święta Męki Pańskiej, pożądanego przez świat cały. Tkwiące w nim radości duchowe nie pozwalają nam milczeć. Acz bowiem nie łatwa to sprawa rozwijać częściej ten sam temat w sposób godny i odpowiedni, ale znowu wielkość tajemnicy miłosierdzia Bożego zobowiązuje kapłana, by nie zostawiał ludu wiernego bez słowa. Wszak sam jej przedmiot stąd właśnie, że nie da się dostatecznie wypowiedzieć, nastręcza obfitość treści do mówienia, i nie może jej zabraknąć, bo cokolwiek by się powiedziało, nigdy nie będzie dosyć9.

Wychodząc naprzeciw tak opisanej powinności, Leon Wielki w homiliach wygłaszanych przy okazji celebracji liturgicznych Wielkiego Tygodnia wiernie śledzi następstwo faktów opowiadanych przez Ewangelie i zatrzymuje się nad poszczególnymi epizodami, dokonując ich interpretacji w kluczu chrystologicznym i soteriologiczno-sakramentalnym. Mowy papieża zawierają zatem pogłębioną refleksję teologiczną z jednej strony, a z drugiej są dopracowanymi pod względem literackim oraz retorycznym homiliami i jako takie posiadają wyraźny cel praktyczny10.

Ciąg roku liturgicznego jest dla Leona Wielkiego rzeczywistością, gdzie dokonują się kolejne etapy zbawczego działania Chrystusa w Kościele, z Wielkanocą jako szczytowym punktem, wokół którego grawitują pozostałe święta11. Wielkanoc jest najważniejszym spośród świąt chrześcijańskich (festorum omnium maximum festum)12, ponieważ jej przedmiotem nie jest tylko pewien moment czy aspekt zbawczego działania Boga, ale cała tajemnica odkupienia13. W oczach św. Leona każde misterium zbawcze wykazuje zależność od tajemnicy wcielenia, która realizuje się z pełną mocą w rzeczywistości paschy:

Tajemnica męki i zmartwychwstania Pańskiego przemawia do dusz wiernych stale w ciągu roku kościelnego; nie masz uroczystości religijnej, nie będącej zarazem obchodem odkupienia, tak samo jak wcielenia, czyli przyjęcia na się natury ludzkiej przez Chrystusa14.

Papież podkreśla w homiliach znaczenie powtarzającej się co roku celebracji wielkanocnego święta, które reprezentuje i aktualizuje misterium zbawcze rozważane wówczas przez Kościół:

Teraz jednak w tych dniach cały Kościół powinien usilniej pogłębiać w sobie rozumienie prawd wiary i gorętszą nadzieją zapalać serca swoje. Boć teraz i sam powrót czasu wielkanocnego i wierne opanowanie Ewangelii tak żywo uprzytomnia nam te wzniosłe sprawy, że mękę Pańską trzeba nam już nie jako przeszłość wspominać w duchu, ale ją czcić tak, jakby się ona teraz, w naszej obecności odbywała15.

Aby jednak celebracja liturgiczna misterium paschalnego przyniosła pożądane owoce, konieczna jest nieskażona błędem wiara jej uczestników16. Prawdziwa wiara pozwala bowiem chrześcijanom uczestniczyć duchowo w męce Chrystusa, wzbudzając w nich te same uczucia, który były udziałem uczniów Pana w czasie wydarzeń paschalnych17.

Centralnym obiektem wielkanocnego przepowiadania papieża jest wyrażenie paschale sacramentum, które określa zbawczy i sakramentalny wymiar wydarzeń paschalnych. Termin sacramentum w teologii papieża Leona jest często używany i ma różne znaczenia. Po pierwsze oznacza rzeczywistość misteryjną ukrytą pod inną rzeczywistością i w tym sensie termin sacramentum jest używany na oznaczenie treści wiary. Po drugie wskazuje na zbawczy plan Boga w historii – sacramentum salutis i w tym kontekście słowo sacramentum jest przypisane poszczególnym momentom życia Chrystusa (sacramentum passionis et resurrectionis). Po trzecie termin ów wskazuje na celebrację liturgiczną, w której aktualizuje się życie Chrystusa (sacramentum liturgicum)18. W Mowach wielkotygodniowych papieża podstawowe znaczenia terminu sacramentum są następujące19:

- całość wydarzeń męki Pańskiej oraz ofiara Chrystusa (sacramentum passionis)20,

- odkupienie (sacramentum redemptionis nostrae)21,

- pascha (salutis nostrae mirabile sacramentum; sacramentum paschale)22,

- krzyż (crux habet sacramentum)23,

- widzialne objawienie miłosierdzia Bożego (tanti muneris sacramentum; magnae pietatis suae sacramentum; in Christo sacramentum pietatis)24,

- całość działania zbawczego Chrystusa (in Christi sacramenta)25.

W ten sposób termin sacramentum, stosowany w łacinie klasycznej na oznaczenie zastawu lub przysięgi wojskowej26, w rozumieniu chrześcijańskim u Leona Wielkiego przyjmuje walor zbawczego działania Boga w historii wraz z aspektem zobowiązującego znaku. W konsekwencji opisuje wydarzenie wcielenia i odkupienia oraz ekonomię sakramentalną w poszczególnych aktach kultu Bożego27.

II. Wymiar zbawczy wydarzeń paschalnych

Leon Wielki interpretuje w kluczu soteriologicznym poszczególne momenty, które składają się na tajemnicę paschalną od początku męki do zmartwychwstania Chrystusa. O męce Pańskiej papież mówi w kategoriach sakramentu, który Pan przyjął dla zbawienia rodzaju ludzkiego28. Była ona przewidziana w odwiecznych zbawczych planach Boga i poprzez liczne znaki przepowiadana we wszystkich minionych wiekach29. Papież często cytuje Stary Testament, wskazując na wypełnienie się zbawczych obietnic Boga w męce i śmierci Jezusa Chrystusa30. Nie oznacza to jednak determinizmu czy niemożliwości wolnego wyboru. Chrystus nie szukał śmierci ani nikogo nie zmuszał do jej wywołania, lecz przyjął dobrowolnie konsekwencje ludzkiego działania31.

Moc zbawcza paschy Pana – co papież Leon bardzo mocno to podkreśla – wypływa z faktu zjednoczenia dwu natur – Boskiej i ludzkiej w jednej Osobie Jezusa Chrystusa. Principium chrystologii Leona stanowi bowiem termin utraque forma/natura wyrażający wzajemnie przenikające się działanie obydwu natur w tym, co każdej jest właściwe32. W sposób szczególny dotyczy to wydarzeń paschalnych. Człowieczeństwo Zbawiciela pozwala Mu poddać się męce, a natura Boska pozwala wyjść z niej zwycięsko33. Dlatego wcielenie było konieczne dla zrealizowania przez Chrystusa zbawczego planu Ojca i ten fakt papież również często podkreślał w swoim przepowiadaniu34.

W teologicznej wizji Leona Wielkiego relacja między męką Chrystusa a odkupieniem jest przedstawiona na zasadzie konieczności. Stąd papież w swoim przepowiadaniu nie ogranicza się tylko do wykazania istnienia takiej relacji, lecz również stara się potwierdzić jej rację bytu. Utrzymuje, że bez męki Pańskiej nie dokonałoby się odkupienie35 i wyjaśnia, że Boży plan zbawienia zawierał w sobie całkowite przyjęcie męki przez Chrystusa, bez uciekania się do korzystania z Boskiej mocy. Gdyby Pan jej użył przeciw swoim oprawcom, człowiek nie zostałby odkupiony36. Zachowanie się Jezusa podczas męki było całkowicie podporządkowane odkupieniu37.

Odpuszczenie win ludzkości mogło dokonać się tylko przez śmierć Tego, który posiadał ludzką naturę, ale nieskażoną żadnym grzechem38. Zwycięstwo zostało odniesione dzięki przyjęciu natury ludzkiej, które pozwoliło na ukrycie natury Boskiej, a tym samym na wprowadzenie Szatana w błąd:

Aby wyzwolić rodzaj ludzki z więzów tego nieposłuszeństwa, które doń śmierć wprowadziło, wystąpił do walki ze srogim Szatanem w naszej słabej i mizernej postaci, utaiwszy potęgę swego majestatu. Gdyby bowiem okrutny i butny wróg mógł przejrzeć plan miłosiernego Boga, usiłowałby raczej łagodząco wpłynąć na postawę Żydów, zamiast podjudzać w nich nieuzasadnioną nienawiść39.

Związek między męką a odkupieniem jest przez Leona zauważany w każdym wyrazie poniżenia cierpiącego Pana:

W cierpieniu tych wszystkich zniewag i gwałtów, jakie szalony tłum i kapłani zadawali, dokonało się obmycie naszych zmaz i odpokutowanie za nasze grzechy. Cierpiała bowiem natura taka, co w nas z dawien dawna obciążona była winami i wzięta w niewolę (szatańską), ale w nim bezwinna i wolna. Baranek naturą cielesną złączony ze wszystkimi, a poczęciem przez Ducha Świętego różniący się od wszystkich, złożył siebie w ofierze, aby świat wyzwolić z grzechu40.

Jezus jest Barankiem, który przez ofiarę z samego siebie gładzi grzech świata, ponieważ jest zjednoczony z ludźmi co do natury i jednocześnie oddzielony od nich przez swoje Boskie pochodzenie. Poprzez niesprawiedliwie wycierpiane zniewagi i gwałty, nieprawości ludzkie zostały obmyte i w ten sposób męka Chrystusa stała się przyczyną zbawienia dla całej grzesznej ludzkości.

Szczególną uwagę papież Leon przywiązuje do śmieci Jezusa na krzyżu, utrzymując, że wśród wszystkich dzieł Bożego miłosierdzia, które od początku były przewidziane dla zbawienia ludzkości, najwspanialszym i najwznioślejszym jest ukrzyżowanie Chrystusa za zbawienie świata41. Papież wskazuje na krzyż jako na miejsce, w którym ludzka natura została zbawiona42; jako narzędzie, dzięki któremu świat został odkupiony43; jako "źródło wszelkiego błogosławieństwa" i "przyczynę wszelkich łask", ponieważ daje wierzącym moc w słabości, chwałę w poniżeniu i życie w śmierci44. Krzyż, który dotąd symbolizował śmierć, dzięki przyjęciu go przez Chrystusa stał się znakiem zwycięstwa i chwały45. W krzyżu Chrystusa św. Leon widzi prawdziwy ołtarz ofiary Jego ludzkiej natury, gdzie krew zabitego Baranka zniweczyła dawny kontrakt, na mocy którego Szatan posiadał prawo do panowania nad człowiekiem i gdzie pokora zatriumfowała nad pychą46. Leon przywiązuje uwagę do skuteczności zbawczej przelanej przez Chrystusa niewinnej krwi: "[Syn Boży] wylewał krew sprawiedliwą, a ona miała właśnie spłynąć w ofiarny kielich na okup i pojednanie świata"47. Odkupienie zostało zrealizowane przez ofiarę Chrystusa, prawdziwego Arcykapłana, która dokonała się w Jego śmierci48. Papież stwierdza, że śmierć Chrystusa zwyciężyła moc samej śmierci49. Ponieważ Bóstwo jest niedostępne dla śmierci, Pan przyjął ludzką naturę. W ten sposób poddał się prawu śmierci w momencie zgonu, ale ją pokonał w chwili zmartwychwstania i skrócił jej trwanie z wieczności do doczesności50.

Dla wyrażenia triumfu Chrystusa nad Szatanem dokonanego przez mękę i śmierć, papież posługuje się sugestywnymi obrazami. Jeden z nich przedstawia się następująco:

Gwoździe to owe, którymi przeszyto ręce i nogi Pana, zadały wieczyste rany Szatanowi, kaźń zaś, jakiej podległo ciało Chrystusa, złamało wrogie moce. A uwieńczeniem zwycięstwa Chrystusowego jest to, że wszyscy w Niego wierzący, w Nim i z Nim biorą udział w triumfie51.

Krzyż jawi się zatem jako narzędzie definitywnego zwycięstwa Chrystusa nad złym duchem i jest jednocześnie powodem triumfalnej radości dla wszystkich wierzących. W innym miejscu papież Leon tak wyraża relację między męką a odkupieniem:

W cierpieniu więc Chrystusa zawiera się tajemnica naszego zbawienia. Narzędzie stosowane jako kara, Zbawiciel swoją mocą obrócił w szczebel, prowadzący nas do chwały. A do tego stopnia zużył Jezus tę złośliwość na zbawienie wszystkich ludzi, że nawet pośród katuszy, jakie mu sprawiały gwoździe, trzymające go na krzyżu, błagał Ojca o zmiłowanie dla swych morderców, kiedy się modlił: "Ojcze, odpuść im, bo nie wiedzą, co czynią"52.

Mękę Pańską Leon interpretuje w kategorii panowania Chrystusa z wysokości krzyża na Kalwarii. Często pojawiają się tytuły oraz atrybuty podkreślające godność królewską Chrystusa53. Papież dostrzega również paralelizm antytetyczny między grzechem pierwszych ludzi a męką Pana:

Drzewo dźwiga w górę to, co upadło przez drzewo. Skosztowanie żółci i octu zmywa grzech popełniony spróbowaniem owocu zakazanego. Dlatego powiedział Pan przed swoim wydaniem: Gdy będę podwyższony nad ziemię, pociągnę wszystko do siebie. To znaczy: będę rzecznikiem wszystkich ludzi i przywrócę stworzeniu utraconą przezeń kiedyś godność pierwotną. Uzdrowię wszelką ułomność, uleczę wszystkie rany54.

W ten sposób zostaje wyrażona myśl, że odkupienie człowieka dokonuje się według kryterium sprawiedliwości. Dla dokonania tego dzieła Bóg bowiem nie posłużył się wyłącznie swoją potęgą i dobrocią, ale działaniem sprawiedliwym, tzn. adekwatnym do stanu, w jakim znalazła się ludzkość po upadku55.

Odkupienie zdobyte przez Chrystusa ma charakter uniwersalny, dotyczy wszystkich ludzi bez wyjątku56, w tym również samych prześladowców i sprawców męki57; nawet Judasz – zdrajca otrzymał szansę zbawienia58. Swoim zasięgiem zbawczym Chrystus ogarnia przeszłość, teraźniejszość i przyszłość ludzkości59.

III. Sakramentalny charakter paschy Chrystusa

W swoim przepowiadaniu Leon Wielki nie ogranicza się wyłącznie do przedstawienia mocy zbawczej poszczególnych wydarzeń paschalnych. Kolejnym krokiem, zgodnie z przyjętym modelem przepowiadania, jest uświadomienie słuchaczom sposobu, w jaki odkupienie dokonane w tajemnicy paschalnej Jezusa Chrystusa staje się dostępne w teraźniejszości dla każdego wierzącego. Stąd też papież przypomina, że osobiste osiągnięcie zbawienia jest ściśle uzależnione od związku człowieka z ukrzyżowanym i zmartwychwstałym Panem. Leon Wielki w swoich Mowach wyraża ów związek poprzez terminy sacramentum i exemplum, które wskazują na dwie fundamentalne postawy, jakie powinien przyjąć człowiek wobec Chrystusa, aby otrzymać zbawienie: musi przyjąć Go jako "sakrament" i naśladować jako "przykład". W teologicznej wizji papieża Leona Wielkiego przedmiot celebracji staje się sakramentalnie obecny podczas samego sprawowania liturgii. Z jednej strony znajduje się zatem misterium zbawcze celebrowane w liturgii, z drugiej natomiast ludzki wysiłek, który przez naśladowanie przykładu Pana, powinien przynosić owoce w codziennym życiu:

Mamy, najmilsi, obowiązek starać się ze wszystkich sił swoich, i ducha i ciała, być w zgodzie z tą tajemnicą. Już bardzo ciężkim grzechem byłoby zaniedbanie święta wielkanocnego, ale jeszcze niebezpieczniej byłoby brać wprawdzie udział w zebraniach kościelnych, a nie chcieć uczestniczyć w cierpieniach Pana. Wszak sam Pan powiada: kto nie bierze krzyża swego, a nie naśladuje Mnie, nie jest Mnie godzien. Apostoł zaś mówi: jeśli z Nim razem cierpimy, z Nim też będziemy królowali. Któż tedy – podług słów powyższych – oddaje cześć temu Chrystusowi, co prawdziwie cierpiał, umarł i zmartwychwstał? Ten tylko, kto z nim cierpi, umiera i powstaje60.

Chrześcijanin powinien wejść w misterium, które celebruje aż do osiągnięcia pełnej komunii z Chrystusem w Jego męce i chwale. Z tego zjednoczenia rodzi się naśladowanie Pana. Stąd od wiernego wymagane jest przyjęcie postawy pokory Chrystusa, który uniżył się, przyjmując ludzką naturę:

My to właśnie powinniśmy witać całym sercem tę cudowną tajemnicę Wielkanocną, co nam zbawienie niesie; i odnawiać się, biorąc sobie za wzór Tego, który naszą ułomną naturę przyjął na siebie. On swój majestat wcielił w nasz nędzny proch człowieczy, my podnośmy się na Jego wyżyny. Aby zaś godnie uczestniczyć w Jego zmartwychwstaniu, bądźmy we wszystkim tak, jak On, cierpliwi i pokorni!61.

W ten sposób papież wyraża prawdę, że Syn Boży, który wybrał drogę pokory i służby wiodącej do męki i śmierci, jest zbawczym misterium Bożej dobroci objawionej człowiekowi (sacramentum), ale chcąc uzyskać całkowitą skuteczność dzieła Chrystusa, konieczna jest odpowiedź człowieka w postaci przyjęcia Zbawiciela jako wzoru i normy postępowania dla swojego życia (exemplum).

Leon podkreśla mocno powiązanie sakramentu krzyża, w którym objawiła się moc Boża, z wymaganiem, aby w ściśle jednoczyć się z Chrystusem poprzez naśladowanie62. Papież utrzymuje, że zrozumienie tej "tajemnicy wielkiej miłości Pana" – "wszystkiego czego dokonał dla odkupienia rodzaju ludzkiego" skutkuje przyjęciem przez wierzącego pokornego usposobienia Chrystusa63. Przez naśladowanie Pana wierny może otrzymać zbawienie, gdyż tylko przez Chrystusa dochodzi się do Chrystusa64. Jego naśladowanie jest jedyną drogą wiodącą do wiecznego zjednoczenia z Nim w chwale niebieskiej. Dlatego w przepowiadaniu św. Leona Wielkiego znajduje się wezwanie, aby naśladować to, co Syn Boży uczynił i kochać to, co ukochał, wstępując w Jego ślady na drodze pokory65.

W sprawowaniu liturgii, która uobecnia zbawcze dzieło Chrystusa, wszyscy chrześcijanie są wezwani do naśladowania w swoim życiu Tego, którego wyznają z wiarą, ponieważ wolą Zbawiciela było pozostawienie pomocy i przykładu dla wierzących66.

W oczach Leona misterium Chrystusa jest jedynym misterium zbawienia, które jednak – zgodnie z Bożym zamysłem – realizuje się według dwóch komplementarnych dróg komunikacji – sacramentum i exemplum67. Nasze zbawienie jest dziełem Boga, który udziela swojej łaski, ale wymaga jednocześnie wysiłku od człowieka68. Jako sacramentum Chrystus jest źródłem łaski Bożej działającej w człowieku, z którą każdy powinien współpracować, naśladując Jezusa. On jednocześnie jest drogą prowadzącą do wiecznej szczęśliwości i w Nim jako exemplum, znajduje się wyrażony program ludzkiego wysiłku w realizacji dzieła zbawienia. Te dwie drogi komunikacji zbawienia są jednocześnie wyrażeniem prawdy o tożsamości Jezusa Chrystusa – prawdziwego Boga i prawdziwego człowieka. Możemy zatem mówić o teandryczności soteriologicznej na bazie teandryczności chrystologicznej.

"To więc, co widzialne było w naszym Zbawicielu, przeszło w sakramenty"69. Jest to klasyczne stwierdzenie Leona Wielkiego wskazujące na to, że "misteria życia Chrystusa są podstawą tego, czego Chrystus udziela teraz przez szafarzy swojego Kościoła w sakramentach"70. Papież w swoim przepowiadaniu, w powiązaniu z tematem odkupienia ludzkości, często powraca do kwestii sakramentów, a zwłaszcza chrztu i jego wymiaru paschalnego. Pośród sakramentów Kościoła Leon we chrzcie widzi podstawowy sakrament71. Odnosząc się do uczestnictwa ochrzczonego w męce, śmierci i zmartwychwstaniu Chrystusa, Leon stwierdza:

Co prawda we wszystkich dzieciach Kościoła rozpoczyna się takie uczestnictwo już w sakramencie Chrztu; chwila zgładzenia grzechu jest tu początkiem odrodzenia; trzykrotne zanurzenie w wodzie wyobraża trzydniową śmierć Pana; do zdroju chrzcielnego zstępuje stary człowiek, a wychodzi zeń nowy, odrodzony; ale to, co ten sakrament w nas rozpoczął, winniśmy wypełnić czynem. Cały pozostający nam, po odrodzeniu w Duchu Świętym, okres życia winien być chętnym podejmowaniem krzyża!72.

W przytoczonym tekście należy odnotować ścisły związek między chrztem a misterium paschalnym Jezusa Chrystusa. Przez ten sakrament człowiek uczestniczy w męce, śmierci, pogrzebaniu i zmartwychwstaniu Pana. Ta rzeczywistość jest zaznaczona przez sam obrzęd sakramentalny: znakiem owego uczestnictwa jest potrójne zanurzenie w wodzie. Stąd papież może powiedzieć, że ten, kto we chrzcie, po wyrzeczeniu się Szatana i wyznaniu wiary w Boga, został przyjęty przez Chrystusa i przyjął Chrystusa, nie jest już tym samym człowiekiem, ponieważ jego ciało, odrodzone przez obmycie, stało się ciałem ukrzyżowanego Pana73.

Chrzest w nauczaniu papieża Leona jest sakramentem, który włącza człowieka w misterium Chrystusa i czyni go uczestnikiem dobrodziejstw odkupienia. Poprzez chrzcielne obmycie ludzie zostają uwolnieni z niewoli Szatana74 i stają się świątynią Ducha Świętego. W ten sposób sakrament chrztu aktualizuje w życiu konkretnego człowieka odkupienie dokonane przez Chrystusa.

W tej chrzcielnej i paschalnej perspektywie Leon widzi również sakrament Eucharystii. Uczestnictwo w ciele i krwi Chrystusa ma – według niego – na celu przemianę chrześcijanina w to, co przyjmuje, aby stać się nosicielem w duchu i w ciele Tego, z którym i w którym umarł, został pogrzebany i zmartwychwstał75.

Chrzest i Eucharystia wyrażają – również w znakach sakramentalnych – wymaganie, aby dostosować życie chrześcijanina do Chrystusa-sakramentu przez wierne odtworzenie Jego przykładu we własnym życiu.

[Podsumowanie – tyt. red.]

Papież Leon Wielki jako wybitny kaznodzieja potrafił w swoim przepowiadaniu połączyć klarowny wykład prawd wiary z ich aktualizacją w życiu chrześcijanina poprzez celebrowanie liturgii. Jego Mowy wygłaszane podczas sprawowania świętych obrzędów w Wielkim Tygodniu bardzo szeroko i wnikliwie analizują paschalną tajemnicę Jezusa Chrystusa. Przypominając słuchaczom o centralnej pozycji Wielkanocy w roku liturgicznym, papież zachęcał ich do osobistego odtworzenia paschalnych wydarzeń zapisanych w Ewangelii. Komentując je, Leon dokonywał jednocześnie bogatej interpretacji w kluczu soteriologiczno-sakramentalnym. Mocny akcent kładł na konieczność wcielenia dla zrealizowania dzieła odkupienia i na fakt zjednoczenia dwóch natur w Chrystusie. Uwypuklony został również aspekt historiozbawczy. Dobrowolnie podjęta męka i śmierć Pana jest wypełnieniem odwiecznego Bożego planu zbawienia. Każdy moment cierpienia Chrystusa ma wymiar zbawczy, przy czym kulminacją jest moment śmierci na krzyżu, widziany nie tyle jako wydarzenie pełne dramaturgii i boleści, ile jako chwila zwycięstwa nad Szatanem i śmiercią.

W przepowiadaniu Leona powszechne odkupienie zdobyte przez ofiarę zabitego Baranka staje się dostępne dla każdego człowieka poprzez przyjęcie Chrystusa i naśladowanie Go w swoim życiu. Chrystus bowiem jest jedynym źródłem łaski Bożej dla człowieka, który powinien z nią współpracować, naśladując Jezusa. On również jest drogą prowadzącą do wiecznej szczęśliwości i w Nim został ukazany przykład dla ludzi, by osiągnęli zbawienie.

Papież przypominał również, że fundamentem tożsamości chrześcijańskiej jest sakrament chrztu, który posiada ścisły wymiar paschalny i aktualizuje w konkretnych osobach odkupienie dokonane przez śmierć i zmartwychwstanie Chrystusa. Ten sakrament wraz z Eucharystią stanowi również ciągłe wezwanie dla chrześcijan do naśladowania Chrystusa i podążania za Nim drogą paschy.

[Przypisy – tyt. red.]

1 Por. T. Jalland, The life and Times of St. Leo the Great, London 1941; Leone Magno, w: Storia dei papi, red. M. Greschat, E. Guerrriero, Cinisello Balsamo 1994, s. 70-88; E. Sauser, Leo I, w: Biographisch-Bibliographisches Kirchenlexicon, t. IV, Herzberg 1992, kol. 1425-1435; B. Altaner, A. Stuiber, Patrologia. Życie, pisma i nauka Ojców Kościoła, Warszawa 1990, s. 476-480; B. Studer, Leone Magno, w: Patrologia, Vol. III: Dal Concilio di Nicea (325) al Concilio di Calcedonia (451). I Padri latini, red. A. Di Berardino, Città di Castello 2011, s. 557-578; E. Cavalcanti, Leone Magno, w: Letteratura patristica, red. A. Di Berardino, G. Fedalto, M. Simonetti,Cinisello Balsamo (Milano) 2007, s. 817-825; J.N.D. Kelly, The Oxford Dictionary of Popes, Oxford-New York 1986, s. 43-45; K. Panuś, Święty Leon Wielki, Kraków 2005; Św. Leon Wielki, Mowy, przekład, wstęp i objaśnienia ks. bp K. Tomczak (POK 24), Poznań 1958, s. IX-LXXXVII. Dokumenty Magisterium na temat Leona: Benedictus PP. XIV, Constitutio apostolica Militantis Ecclesiae, 12 oct. 1754, w: Benedicti Pp. XIV Bullarium, t. III, cz. 2, s. 205 (Opera omnia, vol. XVIII), Prati 1847; Ioannes PP. XXIII, Litterae Encyclicae Aeterna Dei sapientia de S. Leone I Magno ab eius obitu anno MD exeunte, AAS 53 (1961), s. 785-803; tłum. pol.: "Wiadomości Diecezjalne" (Katowice) 30 (1962), s. 73-82.

2 Chodzi o List 28, który papież przesłał Flawianowi, partiarsze Konstantynopola w odniesieniu do sprawy Eutychesa. Tekst krytyczny: C. Silva-Tarouca, S. Leonis Magni Tomus ad Flavianum Episc. Constantinopolitanum (Epistula XXVIII) additis Testimoniis Patrum et eiusdem S. Leonis M. Epistula ad Leonem I Imp. (Epistula CLXV), "Textus et Documenta. Series Theologica", 9, Romae 1932; tekst łacińsko-polski: Dokumenty soborów powszechnych, tekst grecki, łaciński, polski, t. I (325-787): Nicea I, Konstantynopol I, Efez, Chalcedon, Konstantynopol II, Konstantynopol III, Nicea II, oprac. A. Baron, H. Pietras, Kraków 2007, s. 196-213.

3 Por. L. Casula, La cristologia di San Leone Magno. Il fondamento dottrinale e soteriologico, Milano 2000, s. 87-130.

4 Por. K.H. Uthemann, Zur Rezeption des Tomus Leonis in und nach Chalkedon. Wider den dogmenhistorischen Begriff "strenger Chalkedonismus", "Studia Patristica" 34 (2001), s. 572-604; J. Wolinski, Une réception de Chalcédoine: Saint Léon le Grand (+ 461), w: Christus bei den Vätern: Forscher aus dem Osten und Westen Europas an der Quelle des gemeinsamen Glaubens. Pro-Oriente-Studientagung über Christus bei den Griechischen und Lateinischen Kirchenvätern im erste Jahrtausend in Wien, 7.-9. Juni 2001,[[Tyrolia]], red. Y. de Andia, Innsbruck 2003, s. 389-413; M. Pyc, "Tomus ad Flavianum" Leona Wielkiego świadectwem papieskiego autorytetu w Kościele V wieku, w: Wokół posługi Piotrowej, red. A. Klupczyński, Poznań 2009, s. 31-39.

5 S. Tori, I personaggi e gli avvenimenti della passione di Cristo nei Sermoni de passione Domini di Leone Magno, Bologna 2012; W. Wojtasik, Nauka św. Leona I Papieża o Słowie Wcielonym, Warszawa 1936; B. Kochaniewicz, "Gloria crucis" w kazaniach wielkopostnych św. Leona Wielkiego, "Studia Bobolanum" 1 (2012), s. 69-86; M.I. Kopacz, M.V. Nakonieczna, Leon Wielki – Mowy 52-70. Dziewiętnaście mów pasyjnych, "Anamnesis" 41 (2005), s. 123-129; A. Plaskaczewska, Rok liturgiczny sakramentem paschalnym w świetle "Mów" Leona Wielkiego, w: Misterium Chrystusa w roku liturgicznym. Księga pamiątkowa dedykowana Księdzu Profesorowi Bogusławowi Nadolskiemu TChr z okazji 55-lecia Święceń Kapłańskich i 50-lecia pracy naukowej, red. J. Nowak, Poznań 2012, s. 51-62.

6 Por. L. Casula, La cristologia di San Leone Magno, dz. cyt., Milano 2000, s. 239.

7 Sancti Leonis Magni Romani Pontificis Tractatus septem et nonaginta, ed. A. Chavasse, "Corpus Christianorum. Series Latina"[[dalej: CCL]] 138-138A, Turnhout 1973. Léon le Grand. Sermons, t. I-IV, ed. R. Dolle, "Sources Chrétiennes"[[dalej : SCh]] 22bis, 49bis, 74bis, 200, Paris 1964, 1969, 1976, 1973. Leone Magno, I Sermoni sul mistero pasquale, red. E. Cavalcanti, E. Montanari, Bologna 2001 (tekst łaciński i włoski). Św. Leon Wielki, Mowy. Przekład, wstęp i objaśnienia ks. bp K. Tomczak, "Pisma Ojców Kościoła" (POK) 24, Poznań 1958[[dalej: LWM]].

8 Por. E. Cavalcanti, Introduzione, w: Leone Magno, I Sermoni..., s. 11-67; M.I. Kopacz, M.V. Nakonieczna, dz. cyt., s. 123-129.

9 Tract. 62, 1: CCL 138A, s. 376; LWM, s. 287.

10 Por. L. Casula, Leone Magno. Il conflitto tra ortodossia ed eresia nel quinto secolo, Roma 2002, s. 55-56; W. Bartocha, Suche Dni w "Mowach" św. Leona Wielkiego, w: Misterium Chrystusa w roku liturgicznym. Księga pamiątkowa dedykowana Księdzu Profesorowi Bogusławowi Nadolskiemu..., dz. cyt., s. 268.

11 "Inter omnes, dilectisssimi, dies quos multis modis honorabiles habet christiana devotio, nihil est excellentius festivitate paschali, per quam in Ecclesia Dei universarum sollemnitatum dignitas consecratur, siquidem etiam ipsa Domini ex matre generatio huic sit inpensa sacramento, nec alia fuerit Filio Dei causa nascendi, quam ut cruci posset adfigi" (Tract. 48, 1: CCL 138, s. 280; LWM, s. 214). Por. Tract. 47, 1: CCL 138, s. 275; LWM, s. 210.

12 Tract. 50, 1: CCL 138A, s. 291; LWM, s. 225.

13 "In omnibus quidem, dilectissimi, diebus atque temporibus, quaedam nobis divinae bonitatis signa praefixa sunt, et nulla pars anni a sacris est aliena mysteriis, ut dum ubique nobis praesidia nostrae salutis occurrunt, invitantem nos semper misericordiam Dei avidus expetamus. Sed quidquid illud est quod in diversis gratiae operibus et donis reparationi humanarum confertur animarum, totum id nobis nunc evidentius et copiosius praesentatur, quando non particulatim quaedam agenda, sed simul sunt omnia celebranda" (Tract. 49, 1: CCL 138, s. 285; LWM, s. 219-220).

14 "Omnia quidem tempora, dilectissimi, christianorum animos sacramento dominicae passionis et resurrectionis exercent, neque ullum nostrae religionis officium est quo non tam mundi reconciliatio quam humanae in Christo naturae adsumptio celebretur" (Tract. 64, 1: CCL 138A, s. 388; LWM, s. 298).

15 "Sed nunc universam Ecclesiam maiore intellegentia instrui, et spe ferventiore opportet accendi, quando ipsa rerum dignitas, ita sacratorum dierum recursu et paginis evangelicae veritatis exprimitur, ut Pascha Domini non tam praeteritum recoli quam praesens debeat honorari" (Tract. 64, 1: CCL 138A, s. 388; LWM, s. 298).

16 "Nam paschali festo, in quod omnia religionis nostrae sacramenta concurrunt, is vera et rationabili purificatione se praeparat cuius cor nulla infidelitate polluitur" (Tract. 46, 1: CCL 138A, s. 269; LWM, s. 206).

17 "Sacram, dilectissimi, dominicae passionis historiam evangelica, ut moris est, narratione decursam, ita omnium vestrum arbitror inhaesisse pectoribus, ut unicuique audientium ipsa lectio quaedam facta sit visio. Habet enim hanc potentiam fides vera, ut ab his mente non desit, quibus corporali praesentia interesse non potuit, et sive in praeteritum redeat, sive in futurum se cor credentis extendat, nullas sentiat moras temporis cognitio veritatis. Adest ergo sensibus nostris imago rerum pro nostra salute gestarum, et quidquid tunc discipulorum perstrinxit animos, nostros quoque tangit affectus" (Tract. LXX, 1: CCL 138A, s. 426; LWM, s. 331).

18 Por. E. Ruffini, E. Lodi, "Mysterion" e "sacramentum". La sacramentalità negli scritti dei Padri e nei testi liturgici primitivi, Bologna 1987, s. 157-158.

19 Leone Magno, I Sermoni sul mistero pasquale, dz. cyt., s. 379-380.

20 Tract. LII, 1: CCL 138A, s. 307; LWM, s. 237; Tract. LV, 4: CCL 138A, s. 326; LWM, s. 253; Tract. LX, 1: CCL 138A, s. 363; LWM, s. 276.

21 Tract. LII, 4: CCL 138A, s. 310; LWM, s. 240.

22 Tract. LV, 5: CCL 138A, s. 328; LWM, s. 255; Tract. 65, 2: CCL 138A, s. 397, LWM, s. 304; Tract. LXXII, 1: CCL 138A, s. 441; LWM, s. 343.

23 Tract. LV, 3: CCL 138A, s. 325, LWM, s. 253; Tract. LVI, 1: CCL 138A, s. 329; LWM, s. 256.

24 Tract. LV, 3: CCL 138A, s. 325, LWM, s. 253; Tract. 66, 1: CCL 138A, s. 400, LWM, s. 309; Tract. 69, 4: CCL 138A, s. 422, LWM, s. 329; Tract. LXXII, 2: CCL 138A, s. 443, LWM, s. 345; Tract. LXXII, 4: CCL 138A, s. 445, LWM, s. 347.

25 Tract. 66, 2: CCL 138A, s. 401, LWM, s. 310.

26 Por. Słownik łacińsko-polski, t. V (S-Z), red. M. Plezia, Warszawa 2007, s. 4-5.

27 Por. C. Nardi, Lingua e stile dei Sermoni, w: I Sermoni di Leone Magno. Fra storia e teologia, red. M. Naldini, Fiesole 1997, s. 102. Warto nadmienić, że termin paschale sacramentum jest obecny w tekstach liturgicznych obrządku rzymskiego, np.: Omnípotens sempitérne Deus,/ semper in nobis paschále pérfice sacraméntum,/ ut, quos sacro baptísmate dignátus es renováre,/ sub tuæ protectiónis auxílio multos fructus áfferant, et ad ætérnæ vitæ gáudia perveníre concédas./ Per Dóminum. (Dominica V Paschae, Collecta, w: Missale Romanum ex decreto Sacrosancti Oecumenici Concilii Vaticani II instauratum auctoritate Pauli Pp. VI promulgatum Ioannis Pauli Pp. II cura recognitum, editio typica tertia, reimpressio emendata, Libreria Editrice Vaticana, Città del Vaticano 2008).

28 "Sacramentum, dilectissimi, dominicae passionis, quam Dominus Iesus, Dei Filius, pro humani generis salute suscepit" (Tract. LII, 1: CCL 138A, s. 307; LWM, s. 237).

29 "Sacramentum, dilectissimi, dominicae passionis in salutem humani generis ante tempora aeterna dispositum, et per multas significationes omnibus retro saeculis nuntiatum" (Tract. LX, 1: CCL 138A, s. 363; LWM, s. 277). Por. Tract. 66, 2: CCL 138A, s. 401; LWM, s. 310. Por. B. Kochaniewicz, "Gloria crucis..., dz. cyt., s. 70.

30 Por. Tract. LVIII, 4: CCL 138A, s. 346-347; LWM, s. 269.

31 Por. B. Kochaniewicz, "Gloria crucis"..., dz. cyt., s. 70-71.

32 "Agit utraque forma cum alterius communione quod proprium est" (Tract. LIV, 2: CCL 138A, s. 318; LWM, s. 246-247);

33 Por. B. Kochaniewicz, "Gloria crucis"..., dz. cyt., s. 72-74.

34 "Ideo enim Verbo caro factum est ut de utero Virginis sumeretur natura passibilis, et quod in Filium Dei non poterat perpetrari, in filium homini posset admitti. Nam licet in ipso ortu coruscarent in eo signa Deitatis, et omnia incrementu corporalium provectuum divinis essent plena miraculis, infirmitatum tamen nostrarum susceperat veritatem, et excepta communione peccati, nihil a se humanae infirmitatis excluserat" (Tract. 67, 5: CCL 138A, s. 410; LWM, s. 318); "Nisi enim Verbum caro fieret, et tam solida consisteret unitas in utraque natura, ut a suscipiente susceptam nec ipsum breve mortis tempus abiungeret, numquam valeret ad aeternitatem redire mortalitas. Sed adfuit nobis in Christo singulare praesidium, ut in natura passibili mortis conditio non maneret, quam inpassibilis essentia recepisset, et per id quod non poterat mori, posset id quod erat mortuum suscitari" (Tract. 70, 3: CCL 138A, s. 428-429; LWM, s. 334); "Unde oportuit in unum Dominum Iesus Christum et divinam et humanam convenire substantiam, ut mortalitati nostrae per Verbum carnem factum et origo novi hominis subveniret et passio" (Tract. LVI, 1: CCL 138A, s. 329; LWM, s. 256).

35 "Verumtamen Dominus sciens quid magis suscepto mysterio conveniret, in hac potestate non perstitit, sed persecutores suos in facultatem dispositi sceleris redire permisit. Nam si teneri nollet, non utique teneretur. Sed quis hominum posset salvari, si ille se non sineret conprehendi?" (Tract LII, 4: CCL 138A, s. 310; LWM, s. 240).

36 "Admittit ergo in se Filius Dei impias manus, et quod saevientium furore agitur, patientis potestate conpletur. Hoc enim erat illud magnae pietatis sacramentum, quod Christus consecrabatur iniuriis, quas si aperta potentia et manifesta virtute propelleret, divina tantum exereret, non humana curaret" (Tract. LVI, 3: CCL 138A, s. 331; LWM, s. 258). "Occupant parastum teneri, et trahunt volentem trahi, qui si vellet obniti, nihil quidem in iniuriam eius impiae manus possent, sed mundi redemptio tardaretur et nullum salvaret inlaesus, qui pro omnium erat salute moriturus" (Tract. LIX, 1: CCL 138A, s. 350; LWM, s. 271).

37 Por. B. Kochaniewicz, "Gloria crucis"..., dz. cyt., s. 79-81.

38 "Omnes enim infirmitates nostras, quae veniunt de peccato, absque peccati communione suscepit, ut et famis ac sitis, somni et lassitudinis, maeroris ac fletus affectionibus non careret, doloresque saevissimos usque ad mortis extrema pateretur, quia nemo posset laqueis mortalitatis absolvi, nisi ille, in quo solo innocens erat natura omnium, sineret se interfici manibus impiorum" (Tract. 63, 4: CCL 138A, s. 384; LWM, s. 294-295).

39 "Qui ut humani genus vinculis mortiferae praevaricationis absolveret, et saevienti diabolo potentiam suae maiestatis occuluit, et informitatem nostrae humilitatis obiecit. Si enim crudelis et superbus consilium misericordiae Dei nosse potuisset, Iudaeorum animos mansuetudine potius temperare, quam iniustus odiis studuisse accendere" (Tract. 62, 3: CCL 138A, s. 379; LWM, s. 290).

40 "In omnibus autem quae illi popularis ac sacerdotalis insania contumeliose et procaciter inferebat, nostrae diluebantur maculae, nostrae expiabantur offensae, quia natura, quae in nobis rea semper fuerat atque captiva, in illo innocens patiebatur et libera, ut ad auferendum peccatum mundi, ille hostiam se Agnus offeret, quem et omnibus corporalis substantia iungeret, et ab omnibus spiritalis origo discerneret" (Tract. LVI, 3: CCL 138A, s. 331; LWM, s. 258-259).

41 "Inter omnia, dilectissimi, opera misericordiae Dei quae ab initio saluti sunt inpensa mortalium, nihil est mirabilius, nihilqie sublimius, quam quod pro mundo crucifixus est Christus" (Tract. LIV, 1: CCL 138A, s. 317; LWM, s. 245-246).

42 "Ibi ergo se constituat christianus, quo eum secum sustulit Christus, et ad id dirigat omnem viam suam, ubi scit humanam salvatam esse naturam" (Tract. LXX, 5: CCL 138A, s. 430; LWM, s. 335).

43 "Nemo de Christi cruce, per quam mundus redemptus est, erubescat" (Tract. LI, 8: CCL 138A, s. 302; LWM, s. 236).

44 "Crux tua omnium fons benedictionum, omnium est causa gratiarum, per quam credentibus datur virtus de infirmitate, gloria de obprobrio, vita de morte" (Tract. LIX, 7: CCL 138A, s. 359; LWM, s. 276).

45 Por. B. Kochaniewicz, "Gloria crucis"..., dz. cyt., s. 82-84.

46 "Crux ergo Christi sacramentum veri et preanuntiati habet altaris, ubi per hostiam salutarem, naturae humanae celebraretur oblatio. Ibi sanguis inmaculati agni antiquae praevaricationis pacta delebat, ibi tota diabolicae dominationis conterebatur adversitas, et de elisione superbiae victrix humilitas triumphabat" (Tract. LV, 3: CCL 138A, s. 325; LWM, s. 253). Por. Tract. LXX, 4: CCL 138A, s. 429-430; LWM, s. 335.

47 Tract. 62, 3: CCL 138A, s. 379; LWM, s. 290.

48 "Quis est, qui tradidit semetipsum pro nobis oblationem et hostiam Deo in odorem suavitatis? Aut quod umquam sacrificium sacratius fuit quam quod verus Pontifex altarti crucis per immolationem suae carnis inposuit?" (Tract. 64, 3: CCL 138A, s. 391; LWM, s. 301).

49 "Insuperabilem esse potentiam Regis aeterni, cuius mors vim ipsius mortis extinxerit" (Tract. 36, 2: CCL 138, s. 196; LWM, s. 159); por. Tract. LXX, 1: CCL 138A, s. 427; LWM, s. 332.

50 Tract. LIX, 8: CCL 138A, s. 359-360; LWM, s. 276-277.

51 "Clavi illi, qui manus Domini pedesque transfoderant, perpetuis diabolum fixere vulneribus et sanctorum poena membrorum inimicarum fuit interfectio potestatum, sic suam Christo consummante victoriam, ut in ipso omnes qui in eum crederent triumpharent" (Tract. LXI, 4: CCL 138A, s. 373, w. 79-83; LWM, s. 285).

52 "Passio igitur Christi salutis nostrae continet sacramentum, et de instrumento quod iniquitas Iudaeorum paravit ad poenam, potentia Redemptoris gradum fecit ad gloriam, quam Dominus Iesus ita ad omnium hominum suscepit salutem, ut inter clavos quibus ligno tenebatur adfixus, pro interfectoribus suis paternae clementiae supplicaret et diceret: Pater, ignosce illis, quia nesciunt quid faciunt" (Tract. LV, 1: CCL 138A, s. 323-324; LWM, s. 251).

53 Por. B. Kochaniewicz, Ślady chrystologii politycznej w kazaniach św. Leona Wielkiego, "Teologia w Polsce", 5 (2011) nr 1, s. 36-38.

54 "Per lignum erigitur lapsus in ligno, et gustu fellis et aceti diluitur esca peccati. Merito priusquam traderetur, dixerat Dominus: Cum exaltatus fuero, omnia ad me traham, id est, totam causam humani generis agam, et olim perditam in integrum revocabo naturam. In me omnis infirmitas aboletur, in me omnis plaga sanabitur" (Tract. LVII, 4: CCL 138A, s. 336; LWM, s. 262).

55 "Iustus enim et misericors Deus non sic iure suae voluntatis est usus, ut ad reparationem nostram solam potentiam benignitatis exereret, sed quia consequens fuerat ut homo faciens peccatum servus esset peccati, sic medicina aegris, sic reconciliatio reis, sic redemptio est inpensa captivis, ut condemnationis iusta sententia iusto liberatoris opere solveretur" (Tract. LVI, 1: CCL 138A, s. 329; LWM, s. 256). Por. B. Kochaniewicz, "Gloria crucis"..., s. 75.

56 Tract. LXXII, 4: CCL 138A, s. 445; LWM, s. 347; Tract. 68, 2: CCL 138A, s. 414; LWM, s. 323.

57 Tract. LXX, 2: CCL 138A, s. 427; LWM, s. 332; Tract. LIV, 2: CCL 138A, s. 318-319; LWM, s. 247; Tract. 67, 3: CCL 138A, s. 408; LWM, s. 316.

58 Tract. LII, 5: CCL 138A, s. 311; LWM, s. 242; Tract 62, 4: CCL 138A, s. 379-380; LWM, s. 290-291.

59 Tract. LII, 1: CCL 138A, s. 307-308; LWM, s. 238; Tract. 69, 2: CCL 138A, s. 420; LWM, s. 327. Por. B. Kochaniewicz, "Gloria crucis"..., dz. cyt., s. 76.

60 Tract. LXX, 4: CCL 138A, s. 429; LWM, s. 334; Por. Tract. 50, 3: CCL 138A, s. 293-294; LWM, s. 228: "Że zaś cała tajemnica paschalna zmierza do odpuszczenia grzechów, naśladujmy to, co pragniemy obchodzić"; "Sermone proximo, dilectissimi, non incongrue vobis, quantum arbitror, participationem insinuavimus crucis Christi, ut paschale sacramentum ipsa in se habeat vita credentium, et quod festo honoratur moribus celebretur" (Tract. LXXI, 1: CCL 138A, s. 434; LWM, s. 338).

61 "Amplectamur salutaris Paschae mirabile sacramentum, et ad eius imaginem, qui deformitati nostrae conformis factus est, reformemur. Erigamur ad eum qui pulverem abiectionis nostrae corpus fecit gloriae suae, et ut resurrectionis eius mereamur esse consortes, humilitati et patientiae ipsius per omnia congruamus" (Tract. LIII, 3: CCL 138A, s. 315; LWM, s. 245).

62 "Crux enim Christi, quae salvandis et impensa mortalibus, et sacramentum est et exemplum, sacramentum, quo virtus impletur divina, exemplum, quo devotio incitatur humana, quoniam captivitatis iugo erutis, etiam hoc praestat redemptio, ut eam sequi possit imitatio. Nam si mundana sapientia ita in suis gloriatur erroribus, ut quem sibi ducem quisque delegerit, eius opiniones et mores atque omnia instituta sectetur, quae nobis erat communio nominis Christi, nisi ut ei inseparabiliter uniamur, qui est, ut ipse insinuavit, via, veritas et vita? Via scilicet conversationis sanctae, veritas doctrinae divinae, vita beatitudinis sempiternae (Tract. LXXII, 1: CCL 138A, s. 441-442; LWM, s. 344).

63 "Si magnae, inquit, pietatis intellegitis sacramentum, et quod pro salute humani generis unigenitus Dei Filius gessit advertitis, hoc sentite in vobis quod et in Christo Iesu, cuius humilitas nulli aspernenda divitum, nulli est erubescenda nobilium" (Tract. LXXII, 4: CCL 138A, s. 445; LWM, s. 347-348).

64 "Iuste enim nobis instat praecepto qui praecurrit auxilio, et benigne incitat ad oboedientiam qui ducit ad gloriam. Unde merito nobis ipse Dominus factus est via, quia nisi per Christum non itur ad Christum. Per ipsum autem ad ipsum tendit qui per semitam patientiae et humilitatis eius incedit" (Tract. 67, 6: CCL 138A, s. 412; LWM, s. 318-319).

65 "Imitamini quod operatus est, diligite quod dilexit, et invenientes in vobis Dei gratiam, vestram in illo redamate naturam. Quoniam sicut ille paupertate divitias non amisit, gloriam humiliate non minuit, aeternitatem morte non perdidit, ita et vos eisdem gradibus isdemque vestigiis, ut caelestia adprehendatis, terrena despicite. Susceptio enim crucis est interfectio cupiditatum, occisio vitiorum, declinatio vanitatis, et abdicatio omnis erroris" (Tract. LXXII, 5: CCL 138A, s. 446; LWM, s. 348).

66 "Et ideo maestitudine, ideo formidine non carebat, ut ad evicendas huiusmodi perturbationes, non solum sacramento nos susceptionis, sed etiam exemplo fortitudinis roboraret. Nam iniusta videretur eius ad patientiam cohortatio, cui nulla esset in nostra infirmitate communio" (Tract. 65, 2: CCL 138A, s. 397; LWM, s. 305).

67 "Ab omnipotenti enim medico duplex miseris remedium praeparatum est, cuius aliud est in sacramento, aliud in exemplo, ut per unum conferatur divina, per alia exigantur humana. Quia sicut Deus iustificationis est auctor, ita homo devotionis est debitor" (Tract. 67, 5: CCL 138A, s. 411; LWM, s. 318); "Unde Salvator noster Filius Dei universis in se credentibus et sacramentum condidit et exemplum, ut unum adprehenderent renascendo, alterum sequerentur imitando" (Tract. 63, 4: CCL 138A, s. 384-385; LWM, s. 295).

68 "Suscepturi enim festorum omnium maximum festum, ea nos debemus observantia praeparare, ut in cuius resurrectione sumus conresuscitati, in ipsius inveniamur passione commortui, dicente beato Paulo apostolo: Mortui enim estis, et vita vestra abscondita est cum Christo in Deo. Cum enim Christus apparuerit vita vestra, tunc et vos apparebitis cum ipso in gloria. Quae vero nobis est cum Christo participatio, nisi ut desinamus esse quod fuimus? Aut quae similitudo resurrectionis, nisi depositio vetustatis? Unde qui sacramentum suae reparationis intellegit, carnis se vitiis debet exuere, et omnes sordes abicere peccatorum, ut aditurus nuptiale convivium, splendeat veste virtutum. Quamvis enim benignitas sponsi cunctos ad communionem regiarum invitet epularum, studendum tamen est universis vocatis, ut sacrorum ciborum munere non inveniantur indigni" (Tract. 50, 1: CCL 138A, s. 291; LWM, s. 225-226).

69 Tract. 74, 2: CCL 138A, s. 456; LWM, s. 356. Por. "Dicente enim Domino: Cum exaltatus fuero, omnia traham ad me, nihil legalium instructionum, nihil propheticarum resedit figurarum, quod non totum in Christi sacramenta transierit. Nobiscum est signaculum circumcisionis, sanctificatio chrismatum, consecratio sacerdotum, nobiscum puritas sacrificii, baptismi veritas, honor templi, ut merito cessarint nuntii, postquam nuntiata venerunt, nec vacuetur reverentia promissionum, quia plenitudo manifestata est gratiarum" (Tract. 66, 2: CCL 138A, s. 401; LWM, s. 310).

70 Katechizm Kościoła katolickiego, Poznań 20022, nr 1115.

71 Por. Ep. XVI, 1: PL 54, 696.

72 "Et haec quidem in omnibus Ecclesiae filiis, ipso iam regenerationis sunt inchoata mysterio, ubi peccati interitus vita est renascentis, et triduanam Domini mortem imitatur trina demersio, ut dimoto quodam aggere sepulturar, quos veteres suscepit sinus fontis, eosdem novos edat unda baptismatis, sed implendum est nihilominus opere quod celebratum est sacramento, et natis de Spiritu sancto quantumcumque superest mundani temporis, non sine crucis susceptione ducendum est" (Tract. LXX, 4: CCL 138A, s. 429; LWM, s. 334-335).

73 "Dum enim renuntiatur diabolo et creditur Deo, dum in novitatem a vetustate transitur, dum terreni hominis imago deponitur et caelestis forma suscipitur, quaedam species mortis at quaedam similitudo resurrectionis intervenit, ut susceptus a Christo Christumque suscipiens non idem post lavacrum qui ante baptismum fuit, sed corpus regenerati fiat caro Crucifixi" (Tract. 63, 6: CCL 138A, s. 387; LWM, s. 297).

74 "Omnes ergo per aquam et Spiritum sanctum renati, recolant cui renuntiaverint, et qua professione iugum a se tyrannicae dominationis excusserint" (Tract. LVII, 5: CCL 138A, s. 337; LWM, s. 263).

75 "Hoc est quo Pascha Domini in azimis sinceritatis et veritatis legitime celebratur, dum fermento malitiae veteris abiecto, nova creatura de ipso Domino inebriamur et pascimur. Non enim aliud agit participatio corporis et sanguinis Christi, quam ut in id quod sumimus transeamus, et in quo commortui et consepulti et conresuscitati sumus, ipsum per omnia et spiritu et carne gestemus" (Tract. 63, 7: CCL 138A, s. 387-388; LWM, s. 297-298).