Konferencja Episkopatu Polski
Ceremoniał liturgicznej posługi biskupów
Dostosowany do zwyczajów diecezji polskich
(19.06.2010)

Część I

Liturgia biskupia w ogólności

Rozdział I

Przymioty i znaczenie liturgii biskupiej

I. Godność kościoła partykularnego

1. "Diecezja jest częścią Ludu Bożego powierzoną pasterskiej pieczy biskupa współpracującego z prezbiterium, aby trwając przy swoim pasterzu, zgromadzona przez niego w Duchu Świętym przez Ewangelię i Eucharystię, stanowiła Kościół partykularny, w którym prawdziwie jest obecny i działa jeden, święty, katolicki i apostolski Kościół Chrystusa"1. Co więcej, jest w nim obecny Chrystus, którego mocą gromadzi się Kościół2. Toteż słusznie mówił św. Ignacy: "Gdzie pojawia się biskup, tam niech też będzie zgromadzenie, podobnie jak tam, gdzie jest Jezus Chrystus, jest też Kościół katolicki"3.

2. Kościołowi partykularnemu przysługuje więc godność Kościoła Chrystusowego. Nie jest on bowiem jakimś zespołem ludzi, którzy z własnej inicjatywy zbierają się celem wykonania wspólnie pewnej funkcji, lecz darem zstępującym z góry od Ojca światłości. Nie trzeba też uważać Kościoła partykularnego za czysto administracyjną część Ludu Bożego, ponieważ on na swój sposób zawiera i objawia naturę Kościoła powszechnego, który narodził się z boku ukrzyżowanego Chrystusa, nieustannie karmi się Eucharystią i dzięki niej wzrasta, złączony z Chrystusem jako matka wierzących; jest "na swoim miejscu nowym ludem powołanym przez Boga mocą i działaniem Ducha Świętego oraz wielką siłą przekonania"4.

3. Nie ma więc prawowitego zgromadzenia wiernych ani wspólnoty ołtarza bez biskupa i jego świętej posługi5. To zaś zgromadzenie Kościoła partykularnego obejmuje i ożywia poszczególne ugrupowania wiernych, na czele których biskup stawia swoich prezbiterów, aby jego powagą uświęcali powierzoną im część Pańskiej owczarni i nią kierowali6.

4. Podobnie jak Kościół powszechny uobecnia się i objawia w Kościele partykularnym7, również Kościoły partykularne przynoszą innym częściom i całemu Kościołowi właściwe sobie dary, "tak iż całość i poszczególne części wzrastają na skutek owej wzajemnej łączności wszystkich oraz dążenia do pełni w jedności"8.

II. Biskup jako fundament i znak komunii w Kościele partykularnym

5. Kościołem partykularnym kieruje biskup jako zastępca i wysłannik Chrystusa; naznaczony pełnią sakramentu święceń, pozostaje on w komunii z Biskupem Rzymskim i pod jego władzą9.

Biskupi bowiem "postawieni przez Ducha Świętego, jako pasterze dusz sami zajmują miejsce Apostołów ... Chrystus bowiem dał Apostołom oraz ich następcom nakaz i władzę, by nauczali wszystkie narody, uświęcali ludzi w prawdzie oraz obejmowali ich troską pasterską. Z tej racji biskupi stali się przez Ducha Świętego, który został im dany, prawdziwymi i autentycznymi nauczycielami wiary, kapłanami i pasterzami"10.

6. Przez przepowiadanie Ewangelii biskup w mocy Ducha Świętego wzywa ludzi do wiary albo ich w żywej wierze umacnia oraz głosi im całe misterium Chrystusa11.

7. Biskup uświęca wierzących przez sakramenty, których zgodną z prawem i owocną celebracją kieruje na mocy swej władzy. On sam zarządza udzielaniem chrztu, poprzez który ludzie dostępują udziału w królewskim kapłaństwie Chrystusa. Jest on właściwym szafarzem bierzmowania i sakramentu święceń oraz zarządcą dyscypliny pokutnej. On kieruje każdym prawowitym sprawowaniem Eucharystii, dzięki której Kościół nieustannie żyje i wzrasta. Troskliwie zachęca i poucza swój lud, aby wiernie i z uszanowaniem brał właściwy sobie udział w liturgii, a zwłaszcza w ofierze Mszy Świętej12.

8. W osobie biskupa, którego pomocnikami są prezbiterzy, obecny jest wśród wiernych Pan Jezus Chrystus, Najwyższy Kapłan. Zasiadając bowiem po prawicy Boga Ojca, przebywa równocześnie w zgromadzeniu swoich biskupów, wybranych do pasienia trzody Pańskiej, są sługami Chrystusa i szafarzami tajemnic Bożych (1 Kor 4, 1)13. Dlatego "biskupa należy uważać za arcykapłana jego owczarni. Od niego bowiem poniekąd wywodzi się i zależy chrześcijańskie życie jego wiernych"14.

9. Biskup jest "szafarzem łaski najwyższego kapłaństwa"15 i od niego w wykonywaniu swej władzy zależą zarówno prezbiterzy, którzy jako pilni współpracownicy biskupiego stanu zostali wyświęceni na prawdziwych kapłanów Nowego Testamentu, jak też diakoni, wyświęceni do posługiwania Ludowi Bożemu w komunii z biskupem i jego prezbiterium. Biskup jest więc głównym szafarzem Bożych misteriów, jak też kierownikiem, krzewicielem i stróżem całego życia liturgicznego w powierzonym sobie Kościele16. Jemu "powierzono zadanie oddawania majestatowi Bożemu kultu religii chrześcijańskiej i kierowanie tym kultem zgodnie z przykazaniami Pana i prawami Kościoła, określonymi bardziej szczegółowo dla diecezji według jego własnego osądu"17.

10. Biskup kieruje powierzonym sobie Kościołem partykularnym poprzez decyzje, rady, przykład, a także na mocy swej powagi i świętej władzy, otrzymanej przez święcenia biskupie18, używanej do budowania swej owczarni w prawdzie i świętości. "Wierni zaś powinni pozostawać w łączności z biskupem, jak Kościół z Chrystusem, a Jezus Chrystus z Ojcem, żeby wszystko było zgodne dzięki jedności i żeby tym pełniej służyło chwale Bożej (por. 2 Kor 4, 15)"19.

III. Znaczenie liturgii biskupiej

11. Urząd posługi biskupa jako nauczyciela, kapłana i pasterza Kościoła jaśnieje szczególnie w sprawowaniu liturgii z udziałem ludu.

"Dlatego wszyscy powinni wysoko cenić liturgiczne życie diecezji skupione wokół biskupa, zwłaszcza w kościele katedralnym. Powinni być przeświadczeni, że szczególne ujawnienie się Kościoła dokonuje się w pełnym i czynnym uczestnictwie całego świętego Ludu Bożego w tej samej celebracji liturgicznej, a zwłaszcza w tej samej Eucharystii, w jednej modlitwie, przy jednym ołtarzu, pod przewodnictwem biskupa otoczonego prezbiterami i osobami posługującymi"20.

12. Święte celebracje, którym przewodniczy biskup, ujawniają misterium Kościoła, któremu Chrystus towarzyszy swoją obecnością; nie są przeto zwykłą okazałością obrzędów.

Trzeba ponadto, aby celebracje te były przykładem dla całej diecezji i odznaczały się czynnym uczestnictwem ludu. Dlatego wspólnota zgromadzona winna w nich brać udział przez śpiew, dialog, pełne czci milczenie, skupienie wewnętrzne i przyjmowanie sakramentalnej Komunii.

13. To pełne ujawnienie się partykularnego Kościoła z udziałem ludu przybyłego z różnych części diecezji oraz w miarę możliwości prezbiterów, winno się dokonywać w ustalonych okresach i w najważniejszych dniach roku liturgicznego. Aby zaś wierni i prezbiterzy łatwiej mogli zewsząd przybyć, zgromadzenie należy niekiedy wyznaczyć w różnych regionach diecezji.

14. Należy zabiegać o to, aby wierni biorący udział w tych zgromadzeniach, ogarniali miłością Kościół powszechny oraz byli zachęcani do coraz gorliwszej służby Ewangelii i ludziom.

IV. Pełniony przez biskupa urząd przepowiadania

15. Wśród głównych obowiązków biskupa szczególne miejsce zajmuje głoszenie Ewangelii. Biskup jest zwiastunem wiary prowadzącym nowych uczniów do Chrystusa i autentycznym, czyli upoważnionym przez Chrystusa nauczycielem, który dzięki światłu Ducha Świętego wyjaśnia i głosi ludowi wiarę, jaką ma on wyznawać i stosować w życiu. Ze skarbca Objawienia wydobywa rzeczy stare i nowe oraz przyczynia się do jego owocowania. Czujnie oddala błędy, zagrażające owczarni21.

Ten urząd posługi pełni biskup także w świętej liturgii, gdy głosi homilię we Mszy, w celebracjach słowa Bożego i zależnie od okoliczności, w Jutrzni i w Nieszporach; także wtedy, gdy przeprowadza katechezę oraz podaje zachęty i wyjaśnienia w czasie sprawowania sakramentów i sakramentaliów.

16. Posługa głoszenia słowa, "jako przepowiadanie przedziwnych dzieł Bożych w historii zbawienia, czyli w misterium Chrystusa, która zawsze jest w nas obecna i działa, zwłaszcza w obrzędach liturgicznych, winna czerpać treść przede wszystkim ze źródeł Pisma Świętego i liturgii"22.

17. Skoro przepowiadanie jest zadaniem właściwym biskupowi, zaś inni wyświęceni szafarze pełnią ten obowiązek tylko w jego imieniu, kiedy biskup przewodniczy sprawowaniu liturgii sam powinien głosić homilię. Biskup przepowiadający zasiada na katedrze, mając nałożoną mitrę i trzymając pastorał, chyba że uzna za słuszne, aby to czynić inaczej.

Rozdział II

Obowiązki i posługi w liturgii biskupiej

18. "W każdej wspólnocie ołtarza, przy świętej posłudze biskupa, pokazuje się symbol owej miłości i jedności Ciała Mistycznego, bez której nie może być zbawienia"23.

Kiedy więc biskup bierze udział w jakiejś czynności liturgicznej sprawowanej z udziałem ludu, ze wszech miar wypada, aby on sam przewodniczył celebracji jako ten, kto odznacza się pełnią sakramentu święceń. Dzieje się tak nie dla powiększenia zewnętrznej okazałości obrzędu, lecz celem ukazania w jaśniejszym świetle misterium Kościoła.

Wypada również, aby prezbiterzy współcelebrowali z biskupem.

Jeśli zaś biskup bierze udział w sprawowaniu Eucharystii, ale nie celebruje, wówczas niech przewodniczy liturgii słowa, a pod koniec Mszy Świętej niech udzieli błogosławieństwa24, zgodnie z przepisami podanymi niżej, w numerach 176 – 185.

19. W zgromadzeniu zebranym na sprawowanie liturgii, zwłaszcza gdy przewodniczy mu biskup, każdy ma prawo i obowiązek wnieść swój udział w różny sposób i w zależności od stopnia święceń i funkcji. Wszyscy więc, którzy wykonują swą funkcję, czy to posługujący czy wierni, powinni w pełni wykonywać wyłącznie tylko to, co należy do nich z natury rzeczy25. W ten sposób w różnorodności stanów i zadań ujawnia się Kościół jako ciało, którego poszczególne członki stanowią jedność26.

Prezbiterzy

20. Prezbiterzy, chociaż nie posiadają pełni kapłaństwa i w wykonywaniu swej władzy są zależni od biskupów, związani są jednak z nimi godnością kapłańską.

Jako pilni współpracownicy urzędu biskupa, jego pomoc i narzędzie, powołani do służenia Ludowi Bożemu, stanowią wraz ze swoim biskupem jedno prezbiterium oraz pod władzą biskupa uświęcają powierzoną sobie część trzody Pańskiej i nią kierują27.

21. Zaleca się bardzo, aby w celebracjach liturgicznych brali udział prezbiterzy towarzyszący biskupowi. Co więcej, niech prezbiterzy koncelebrują z biskupem Eucharystię, której on przewodniczy, aby ujawniało się przez Eucharystię misterium jedności Kościoła, oni zaś byli postrzegani przez wspólnotę jako prezbiterium biskupa.

22. Prezbiterzy uczestniczący w celebracjach biskupich powinni wykonywać tylko to, co do nich należy28; w razie nieobecności diakonów niech pełnią niektóre funkcje diakońskie, nigdy zaś nie ubierają szat właściwych diakonom.

Diakoni

23. Wśród posługujących pierwsze miejsce zajmują diakoni, których stan już od czasów apostolskich był otaczany w Kościele wielkim szacunkiem. Diakoni, mężowie cieszący się dobrą sławą i pełni mądrości29, z Bożą pomocą winni tak postępować, aby ich uznawano za prawdziwych uczniów30 Tego, który nie przyszedł, aby Mu służono, lecz aby służyć31 i przebywał pośród swoich uczniów jako ten, kto służy32.

24. Umocnieni darem Ducha Świętego, okazują biskupowi i jego prezbiterium pomoc w posłudze słowa, ołtarza i miłości. Ustanowieni sługami ołtarza, głoszą Ewangelię, posługują przy sprawowaniu Ofiary, rozdają Ciało i Krew Pańską.

Niech przeto diakoni mają biskupa za ojca i służą mu pomocą jak samemu Panu Jezusowi Chrystusowi, Kapłanowi na wieki, obecnemu pośród swego ludu.

25. W czynnościach liturgicznych diakon powinien: towarzyszyć celebransowi, posługiwać przy ołtarzu, przy mszale i kielichu, kierować zgromadzeniem wiernych za pomocą odpowiednich zachęt, podawać intencje modlitwy powszechnej.

Jeśli nie ma innych posługujących, a zachodzi potrzeba, pełni także należące do nich funkcje33.

Jeżeli ołtarz nie jest ustawiony w stronę wiernych, diakon zawsze winien się zwracać w ich kierunku, gdy wygłasza zachęty.

26. W sprawowaniu liturgii, której przewodniczy biskup, winno brać udział z zasady przynajmniej trzech diakonów: jeden posługuje przy Ewangelii i ołtarzu, dwaj zaś asystują biskupowi. Jeśli jest ich wielu, mogą podzielić funkcje między siebie34, a przynajmniej jeden z nich niech się troszczy o czynne uczestnictwo wiernych.

Akolici

27. W posłudze przy ołtarzu akolita ma do spełnienia właściwe mu funkcje, które sam winien wykonywać, choćby byli posługujący wyższego stopnia.

28. Akolita jest ustanowiony po to, aby pomagał kapłanowi i diakonowi. Do niego należy posługiwanie przy ołtarzu oraz towarzyszenie diakonowi i kapłanowi przy czynnościach liturgicznych, zwłaszcza przy sprawowaniu Mszy Świętej. Może on też – jako szafarz nadzwyczajny – rozdawać Komunię Świętą, zgodnie z prawem.

Jeśli zachodzi potrzeba, winien pouczać tych, którzy podczas czynności liturgicznych posługują przy księdze, krzyżu i świecach, noszą kadzielnicę albo pełnią inne czynności. Wypada, aby w celebracjach, którym przewodniczy biskup, posługiwali akolici ustanowieni na mocy obrzędu, a jeśli jest ich wielu, podzielili funkcje między siebie35.

29. Aby akolita mógł coraz godniej pełnić swoje funkcje, niech z gorącą pobożnością uczestniczy w Eucharystii, niech się nią karmi i pogłębia swoją o niej wiedzę. Niech się stara poznawać głęboki duchowy sens pełnionych czynności, aby w ten sposób każdego dnia całkowicie ofiarował się Bogu oraz wzrastał w szczerym umiłowaniu mistycznego Ciała Chrystusa, czyli Ludu Bożego, a zwłaszcza słabych i chorych.

Lektorzy

30. W sprawowaniu liturgii lektor ma właściwą mu funkcję, którą on sam winien pełnić, choćby byli posługujący wyższego stopnia36.

31. Lektor, który wśród posługujących niższego stopnia pojawia się historycznie najwcześniej, występuje we wszystkich Kościołach i zajmuje stałe miejsce. Jest on ustanowiony do pełnienia tej właściwej mu funkcji, jaką jest czytanie słowa Bożego w zgromadzeniu liturgicznym. We Mszy i w innych czynnościach liturgicznych wykonuje czytania oprócz Ewangelii, i pod nieobecność psałterzysty śpiewa psalm między czytaniami, a gdy nie ma także diakona, podaje intencje modlitwy powszechnej.

Jeśli trzeba, troszczy się o przygotowanie wiernych, którzy mogą czytać w liturgii Pismo Święte. Wypada natomiast, aby w celebracjach, którym przewodniczy biskup, brali udział lektorzy ustanowieni na mocy obrzędu, a gdy jest ich wielu, by podzielili funkcje między siebie37.

32. Pamiętając o godności słowa Bożego i ważności swojej posługi, lektor winien pilnie dbać o poprawność swej wymowy i starać się o to, by uczestnicy dokładnie słyszeli Boże Słowo.

Skoro innym zwiastuje słowo Boże, sam niech go uważnie słucha, starannie je rozważa i poświadcza swoim postępowaniem.

Psałterzysta

33. Śpiew wykonywany między czytaniami ma wielkie znaczenie liturgiczne i duszpasterskie. Wypada, aby w celebracjach sprawowanych pod przewodnictwem biskupa, zwłaszcza w kościele katedralnym, występował psałterzysta czyli kantor, odznaczający się umiejętnością śpiewania psalmów oraz poziomem duchowym. Jego zadaniem jest wykonywanie na sposób responsoryjny lub ciągły psalmu albo innej pieśni biblijnej oraz graduału i Alleluja, tak aby wierni znajdowali skuteczną pomoc w rozmyślaniu nad śpiewem i nad sensem tekstów38.

Mistrz ceremonii

34. Celem zapewnienia piękna, prostoty i porządku celebracji – szczególnie tej, której przewodniczy biskup – konieczny jest mistrz ceremonii, aby ją przygotował i poprowadził, zwłaszcza pod względem duszpasterskim, przy ścisłej współpracy z biskupem oraz innymi osobami odpowiedzialnymi za poszczególne części liturgii.

Mistrz ceremonii powinien być naprawdę znawcą świętej liturgii, jej historii i znaczenia, praw i przepisów. Winien się także orientować w dziedzinie duszpasterstwa i tak kształtować święte obrzędy, aby lud owocnie w nich uczestniczył i by odznaczały się pożądanym pięknem.

Winien się troszczyć o przestrzeganie zasad świętych celebracji tak w zakresie ich ducha, jak i poszanowania prawomocnych tradycji Kościoła partykularnego, które mogą być pożyteczne z duszpasterskiego punktu widzenia.

35. Mistrz ceremonii winien w odpowiednim czasie uzgodnić ze śpiewakami, posługującymi i celebransami to, co mają czynić i mówić. Podczas samej celebracji powinien się zachowywać z jak największą dyskrecją, nie wypowiadać zbytecznych słów, nie zajmować miejsca diakonów i posługujących u boku celebransa; wszystko winien wykonywać pobożnie, cierpliwie i starannie.

36. Mistrz ceremonii jest ubrany w albę albo w sutannę i komżę. Jeśli jest diakonem, może na czas celebracji ubrać dalmatykę i inne szaty właściwe dla swego stanu.

Zakrystian

37. Zakrystian razem z mistrzem ceremonii i według jego dyspozycji przygotowuje obrzędy biskupie. Starannie rozkłada księgi potrzebne do wygłaszania czytań i modlitw, szaty liturgiczne oraz inne przedmioty niezbędne do sprawowania liturgii. Czuwa nad tym, aby dźwiękiem dzwonów oznajmiać porę sprawowania obrzędów. Dba o ciszę i porządek w zakrystii. Stara się, aby przedmioty sakralne pochodzące z miejscowej tradycji nie były lekceważone, ale utrzymane w najlepszych warunkach. Jeśli konieczne jest wprowadzenie rzeczy nowych, w ich doborze należy uwzględniać wymogi współczesnej sztuki, bez pogoni za zwyczajną nowością.

38. Troska o piękno miejsca świętych obrzędów polega przede wszystkim na utrzymaniu czystości posadzki, ścian oraz wszelkich figur i przedmiotów, które są używane lub znajdują się na widoku. W podejściu do elementów zdobniczych należy unikać zarówno zbytniej okazałości jak i skąpstwa. Trzeba zachowywać takie zasady prawdziwej sztuki, jak szlachetna prostota i wyczucie tego, co słuszne. Niechaj mentalność ludów i miejscowa tradycja dyktują wskazania co do tego, jakich należy używać przedmiotów i w jakim utrzymać je porządku, "byle z należną czcią i szacunkiem służyły świątyniom i obrzędom liturgicznym"39.

Przyozdobienie kościoła niech będzie takie, aby jawiło się jako znak miłości i szacunku dla Boga; aby Ludowi Bożemu ukazywało charakter właściwy poszczególnym obchodom oraz budziło radość serc i pobożność.

Schola (chór) i wykonawcy muzyki

39. Wszyscy, którzy w szczególny sposób biorą udział w śpiewie i muzyce sakralnej: czy to dyrygent chóru, czy śpiewacy, organista czy inni, niech starannie zachowują dotyczące ich funkcji przepisy zamieszczone w księgach liturgicznych i w innych dokumentach wydanych przez Stolicę Apostolską40.

40. Wykonawcy muzyki winni znać normy określające udział ludu w śpiewie. Powinni też czuwać nad tym, aby śpiew ujawniał powszechny charakter liturgii sprawowanej pod przewodnictwem biskupa. Dlatego należy dbać o to, by wierni potrafili wspólnie recytować i śpiewać należące do nich stałe części Mszy Świętej nie tylko w języku ojczystym, ale i po łacinie.

41. Od Środy Popielcowej aż do momentu intonacji hymnu Chwała na wysokości we Mszy Wigilii Paschalnej grę na organach i na innych instrumentach ogranicza się tylko do podtrzymania śpiewu41. Wyjątek od tej zasady stanowią: niedziela Laetare (4. Niedziela Wielkiego Postu) oraz uroczystości i święta.

W okresie Adwentu należy używać instrumentów muzycznych z umiarem właściwym dla tego czasu radosnego oczekiwania, nie uprzedzając pełnej radości płynącej z obchodu Narodzenia Pańskiego.

Rozdział III

Kościół katedralny

42. Kościołem katedralnym nazywamy kościół, w którym znajduje się katedra, znak władzy nauczycielskiej i pasterskiej biskupa Kościoła partykularnego oraz znak jedności wyznawców w tej wierze, jaką głosi biskup, pasterz owczarni.

W kościele tym biskup przewodniczy liturgii w dniach uroczystych, poświęca olej krzyżma oraz sprawuje święcenia.

43. Kościół katedralny, "ze względu na powagę swej budowli jest znakiem owej duchowej świątyni, która wznosi się w głębi dusz i jaśnieje wspaniałością łaski Bożej, zgodnie ze słowami św. Pawła: «My jesteśmy świątynią Boga żywego» (2 Kor 6, 16). Jest wyrazistym obrazem czcigodnego Kościoła Chrystusowego, który na całym świecie modli się, śpiewa i składa uwielbienie; jest wyobrażeniem Mistycznego Ciała Chrystusa, którego członki zespala więź miłości i ożywia obfitość niebieskich darów"42.

44. Dlatego słusznie kościół katedralny winien być uważany za ośrodek liturgicznego życia diecezji.

45. Przy różnych nadarzających się okazjach należy wiernym wpajać umiłowanie i szacunek dla kościoła katedralnego. Bardzo temu sprzyja coroczny obchód jego poświęcenia oraz pielgrzymki, z jakimi celem nawiedzenia katedry przybywają wierni z poszczególnych parafii lub regionów diecezji.

46. Kościół katedralny winien być dla innych kościołów diecezji przykładem zachowania przepisów podanych w dokumentach i księgach liturgicznych, odnoszących się do urządzenia i wystroju kościołów43.

47. Katedra, o której była mowa wyżej, w numerze 42, winna być jedna i stała oraz tak umieszczona, aby rzeczywiście było widoczne, że biskup przewodniczy całej wspólnocie wiernych.

Liczbę stopni, na których znajduje się katedra, należy tak dostosować do struktury każdego kościoła, aby wierni dobrze widzieli biskupa.

Nie należy umieszczać nad katedrą baldachimu; winny być jednak starannie zachowane cenne dzieła sztuki odziedziczone z dawnych wieków.

Poza przypadkami przewidzianymi w prawie, na katedrze zasiada biskup diecezjalny oraz biskup, któremu on na to zezwolił44. Dla innych natomiast biskupów lub prałatów, którzy ewentualnie byliby obecni, należy przygotować w odpowiednim miejscu krzesła, które jednak nie powinny mieć kształtu katedry45.

Krzesło dla prezbitera celebrującego winno być przygotowane w innym miejscu.

48. Ołtarz niech będzie zbudowany i wyposażony zgodnie z prawem. Trzeba dbać zwłaszcza o to, aby był ustawiony w takim miejscu, by rzeczywiście stanowił ośrodek, ku któremu spontanicznie zwracać się będzie uwaga całego zgromadzenia wiernych46.

Ołtarz kościoła katedralnego z zasady niech będzie stały i poświęcony, oddalony od ściany, aby łatwo można było obchodzić go dokoła i celebrować przy nim w stronę ludu47. Kiedy jednak dawny ołtarz jest tak ustawiony, iż uczestnictwo ludu zostaje utrudnione, a nie można go przenieść bez naruszenia jego waloru artystycznego, należy wznieść inny ołtarz stały, artystycznie wykonany, który należy poświęcić i tylko przy nim sprawować święte obrzędy.

W przyozdabianiu ołtarza trzeba zachować umiar. W okresie Adwentu należy zdobić ołtarz kwiatami z umiarem odpowiadającym charakterowi tego czasu, bez uprzedzania pełnej świątecznej radości płynącej z Narodzenia Pańskiego. Zakazuje się przyozdabiać ołtarza kwiatami w okresie Wielkiego Postu. Wyjątek od tej zasady stanowią: niedziela Laetare (4. Niedziela Wielkiego Postu) oraz uroczystości i święta. Dekoracja kwiatowa zawsze winna być umiarkowana. Radzi się ją umieszczać nie na mensie ołtarza, ale raczej obok niego48.

49. Tabernakulum, zgodnie z dawną tradycją przestrzeganą w kościołach katedralnych, powinno być umieszczone w kaplicy oddzielonej od głównej nawy49.

Jeśli jednak w szczególnym przypadku tabernakulum znajdowałoby się na ołtarzu, przy którym biskup ma celebrować, Najświętszy Sakrament należy przenieść na inne godne miejsce.

50. Prezbiterium, czyli miejsce, w którym biskup, prezbiterzy i inni posługujący pełnią swoje funkcje, powinno być odpowiednio wyodrębnione z wnętrza kościoła przez pewne podwyższenie albo przez odmienną formę i wystrój. Swoim układem winno ukazywać hierarchiczny urząd posługi szafarzy. Jego rozmiary winny być takie, by swobodnie można było celebrować święte obrzędy i zapewnić ich widoczność.

Krzesła lub siedzenia należy umieścić w prezbiterium w taki sposób, aby koncelebransi – a także kanonicy i prezbiterzy, którzy nie koncelebrują, lecz w stroju chórowym biorą udział w obrzędach oraz posługujący – mieli odpowiednie dla siebie miejsca i mogli należycie wykonywać wyznaczone każdemu funkcje.

Nikt z posługujących, nieubrany w szaty liturgiczne albo w sutannę i komżę lub w inną szatę prawnie zatwierdzoną, nie może wchodzić do prezbiterium podczas sprawowania świętych obrzędów.

Ci zaś, którzy pełnią posługę lektora jednorazowo lub nawet stale, mogą wstępować na ambonę w zwykłym stroju, z zachowaniem jednak różnych zwyczajów miejscowych50.

51. Ambona w kościele katedralnym powinna być zbudowana według obowiązujących przepisów51. Biskup jednak niech przemawia do ludu ze swej katedry, jeśli warunki nie wymagają, aby czynił to z innego miejsca.

Kantor, komentator ani dyrygent chóru niech z zasady nie wstępują na ambonę, lecz pełnią swoje funkcje w innym stosownym miejscu.

52. Chrzcielnicę winien posiadać kościół katedralny, choćby nie był kościołem parafialnym, aby można było sprawować chrzest przynajmniej w Wigilię Paschalną. Chrzcielnica winna być wzniesiona według norm podanych w Rytuale rzymskim52.

53. Zakrystii nie powinno brakować w kościele katedralnym. Winna to być odpowiednia sala, znajdująca się w miarę możności w pobliżu wejścia. Biskup, koncelebransi i posługujący ubierają tam szaty liturgiczne i stamtąd wyrusza procesja na wejście.

Oprócz zakrystii dla duchowieństwa winno też być inne pomieszczenie, zwane niekiedy drugą zakrystią, w którym przechowuje się sprzęt liturgiczny i gdzie w dni powszednie celebrans i posługujący przygotowują się do sprawowania obrzędów.

54. Aby przed rozpoczęciem liturgii mogło się odbyć zgromadzenie ludu (collecta), należy w miarę możności wyznaczyć w pobliżu kościoła katedralnego jakiś inny kościół lub odpowiednią salę albo plac, względnie krużganek, gdzie odbywałyby się błogosławieństwa: świec, gałązek palmowych, ognia lub inne obrzędy wprowadzające. Stamtąd też wyruszałyby procesje do kościoła katedralnego.

Rozdział IV

Niektóre normy ogólne

Wprowadzenie

55. Zgodnie z nauką Soboru Watykańskiego II trzeba dbać o to, aby obrzędy odznaczały się szlachetną prostotą53. Odnosi się to przede wszystkim do liturgii biskupiej – chociaż nie należy w niej zaniedbywać szacunku i czci należnych biskupowi, w którym pośród wiernych obecny jest Pan Jezus i od którego, jako od arcykapłana, poniekąd wywodzi się i zależy ich chrześcijańskie życie54.

W obrzędach liturgicznych sprawowanych przez biskupa zazwyczaj biorą udział różne stany Kościoła i w ten sposób jaśniej ukazuje się jego misterium. Dlatego winna ujawniać się w tych obrzędach wzajemna miłość i cześć łącząca członki Mistycznego Ciała Chrystusa, aby także w liturgii spełniał się apostolski nakaz: "W okazywaniu czci jedni drugich wyprzedzajcie"55.

Zanim więc przejdziemy do opisu poszczególnych obrzędów, stosowne będzie przytoczenie pewnych norm, które mają za sobą powagę tradycji i których należy przestrzegać.

I. Szaty i odznaki

Szaty i odznaki biskupa

56. Podczas sprawowania liturgii biskup używa takich samych szat jak prezbiter. Wypada jednak, aby z okazji uroczystych celebracji – zgodnie z tradycyjnym zwyczajem – pod ornat wkładał dalmatykę, która zawsze może być biała; zwłaszcza przy udzielaniu święceń, błogosławieństwie opata i ksieni oraz przy poświęceniu kościoła i ołtarza.

57. Odznaki pontyfikalne biskupa są następujące: pierścień, pastorał, mitra, krzyż noszony na piersiach (pektorał); ponadto paliusz, jeśli na mocy prawa mu przysługuje.

58. Pierścień biskup zawsze winien nosić jako odznakę wiary oraz oblubieńczej więzi z Kościołem, swoją Oblubienicą.

59. Pastorału, jako znaku urzędu pasterskiej posługi, używa biskup na swoim terytorium. Może też tej odznaki używać każdy biskup, który uroczyście sprawuje liturgię za zgodą miejscowego biskupa56. Kiedy zaś wielu biskupów bierze udział w tej samej celebracji, pastorału używa tylko biskup, który przewodniczy.

Trzymając zakrzywioną część pastorału przed sobą, czyli w stronę ludu, używa go biskup z zasady: gdy idzie w procesji, gdy słucha czytania Ewangelii, głosi homilię, przyjmuje śluby lub przyrzeczenia, wypowiada wyznanie wiary; a także podczas błogosławieństwa osób, jeśli nie ma wykonać gestu nałożenia rąk.
Przyp. red.:

Uwaga! W tekście polskim jest błąd tłumaczenia: "wypowiada wyznanie wiary", a chodzi o "przyjmowanie wyznania wiary". Por. tekst łaciński: "59. (...) Baculum (...) Episcopus adhibet de more in processione, ad lectionem Evangelii audiendam et homiliam faciendam, ad excipienda vota vel promissa vel professionem fidei (...)"

60. Mitry biskup używa podczas każdej celebracji liturgicznej tylko jednej: prostej lub ozdobnej – zależnie od charakteru obrzędu57: kiedy siedzi, głosi homilię, wypowiada powitania, przemówienia i zachęty – jeśli tuż potem nie musi zdjąć mitry, gdy uroczyście błogosławi lud, gdy spełnia gesty sakramentalne, gdy idzie w procesji.

Biskup nie używa mitry w następujących okolicznościach: w czasie modlitw wstępnych, przy wypowiadaniu oracji, w czasie modlitwy powszechnej, w czasie Modlitwy eucharystycznej, podczas czytania Ewangelii, podczas hymnów – gdy są śpiewane w postawie stojącej, podczas procesji, w której niesie się Najświętszy Sakrament lub relikwie drzewa krzyża Pańskiego, wobec wystawionego Najświętszego Sakramentu. Wolno biskupowi nie używać mitry i pastorału, gdy przebywa niewielką odległość między jednym miejscem i drugim58.

Odnośnie do używania mitry przy sprawowaniu sakramentów i sakramentaliów należy ponadto zachowywać przepisy podane niżej w odpowiednich miejscach.

61. Krzyż noszony na piersiach nakłada biskup pod ornat lub pod dalmatykę, albo pod kapę – ale na mucet. Zależnie od uznania może nałożyć krzyż na ornat59.

62. Paliusz, który arcybiskup rezydencjalny otrzymał już od Biskupa Rzymskiego, nosi się na ornacie, kiedy na terytorium swojej jurysdykcji arcybiskup sprawuje Mszę wspólnotową (Missa stationalis) albo gdy ją celebruje z wielką okazałością oraz gdy udziela święceń, błogosławieństwa opata lub ksieni, gdy sprawuje konsekrację dziewic oraz poświęcenie kościoła i ołtarza.

Krzyż arcybiskupi niesie się wówczas, gdy arcybiskup po otrzymaniu paliusza, udaje się do kościoła celem sprawowania jakiejś czynności liturgicznej60.

63. Strój chórowy biskupa – tak na terenie jego diecezji jak i poza diecezją – obejmuje: fioletową sutannę, jedwabny fioletowy pas z jedwabnymi frędzlami zdobiącymi oba zakończenia (ale nie z pomponami), rokietę z lnianego lub innego płótna, fioletowy mucet (bez kaptura), krzyż noszony na piersiach – zawieszony na zielonym sznurze i przetykanym złotem, fioletową piuskę, fioletowy biret z pomponem.

Kiedy nosi się fioletową sutannę, używa się także fioletowych skarpet. Noszenie zaś fioletowych skarpet wraz z sutanną czarną obszytą sznurkiem pozostaje do uznania61.

64. Wielka kapa fioletowa, bez narzuty z gronostaju, może być używana tylko w diecezji i to w najuroczystsze święta.

Szaty prezbiterów i innych posługujących

65. Szatą liturgiczną wspólną dla wszystkich szafarzy wyświęconych i ustanowionych jakiegokolwiek stopnia jest alba, przepasana na biodrach paskiem, jeżeli nie jest uszyta w taki sposób, że przylega do ciała nawet bez paska. Jeżeli alba nie osłania dokładnie zwykłego stroju koło szyi, przed przywdzianiem alby należy nałożyć humerał. Alby nie można zastępować komżą, nawet nałożoną na sutannę, wtedy gdy wkłada się ornat lub dalmatykę albo gdy zamiast ornatu czy dalmatyki używa się samej stuły62. Komżę zawsze należy wkładać na sutannę.

Akolici, lektorzy oraz inni świeccy posługujący mogą ubierać albę albo inną szatę prawnie zatwierdzoną.

66. Prezbiter sprawujący Mszę Świętą oraz inne czynności liturgiczne, połączone z nią bezpośrednio, na albę i stułę wkłada ornat, chyba że obowiązuje inny przepis.

Kapłan nosi stułę zawieszoną na szyi i zwisającą na piersi.

Kapy używa kapłan podczas uroczystych czynności liturgicznych poza Mszą Świętą, podczas procesji oraz innych czynności świętych, zgodnie z przepisami dotyczącymi poszczególnych obrzędów63.

Prezbiterzy, którzy uczestniczą w czynności liturgicznej, ale nie koncelebrują, ubierają strój chórowy64, jeśli są prałatami lub kanonikami – w innym przypadku wkładają komżę na sutannę.

67. Szatą własną diakona jest dalmatyka, którą wkłada na albę i stułę. Gdy dalmatyki brak lub gdy obrzędy sprawowane są mniej uroczyście, diakon może jej nie nakładać. Diakon zakłada stułę na lewe ramię, prowadzi ją ukośnie przez piersi do prawego boku i tam ją spina (lub wiąże)65.

II. Podstawowe oznaki szacunku

68. Ukłon wyraża uszanowanie i cześć oddawaną osobom lub ich wyobrażeniom.

Rozróżnia się dwa rodzaje ukłonów: pochylenie głowy i pochylenie ciała.

Pochylenie głowy czyni się, wymawiając razem imiona trzech Osób Boskich, imię Jezusa, Najświętszej Maryi Panny i świętego, na cześć którego sprawuje się Mszę albo Liturgię godzin;

Pochylenie ciała, czyli głęboki ukłon, czyni się: przed ołtarzem – jeśli nie ma na nim tabernakulum z Najświętszym Sakramentem, przed biskupem – przed jego okadzeniem i po okadzeniu – jak to jest powiedziane niżej, w numerze 91, a także ilekroć jest to wyraźnie nakazane w różnych księgach liturgicznych66.

69. Przyklęknięcie, które wykonuje się przez zgięcie tylko prawego kolana aż do ziemi, oznacza uwielbienie.

Jeśli w prezbiterium jest tabernakulum z Najświętszym Sakramentem, kapłan, diakon i inni usługujący przyklękają po przyjściu do ołtarza i przed odejściem od niego, nie zaś podczas samej celebracji Mszy Świętej67.

W czasie Mszy Świętej kapłan celebrujący przyklęka trzy razy: po podniesieniu Hostii, po podniesieniu kielicha i przed Komunią Świętą. Szczegółowe przepisy obowiązujące we Mszy koncelebrowanej zostały podane w mszale68.

Przyklęknięcie obowiązuje przed Najświętszym Sakramentem, zarówno wystawionym jak i ukrytym w tabernakulum, oraz przed Krzyżem świętym, od jego uroczystej adoracji w liturgii Wielkiego Piątku aż do rozpoczęcia Wigilii Paschalnej.

70. Usługujący, którzy niosą przedmioty używane przy sprawowaniu liturgii, np. krzyż procesyjny, świece lub księgę Ewangelii, zamiast przyklęknięcia wykonują skłon głowy69.

Oznaki czci wobec Najświętszego Sakramentu

71. Wszyscy wchodzący do kościoła niech nie zapominają o oddaniu czci Najświętszemu Sakramentowi albo przez nawiedzenie Go w kaplicy, gdzie jest przechowywany, albo przynajmniej przez przyklęknięcie.

Ponadto przyklękają wszyscy, którzy przechodzą przed Najświętszym Sakramentem, chyba że idą w procesji.

Oddawanie czci ołtarzowi

72. Przez głęboki ukłon oddają część ołtarzowi wszyscy, którzy wchodzą do prezbiterium lub je opuszczają, albo przed ołtarzem przechodzą.

73. Kapłan celebrujący i koncelebransi oraz posługujący diakoni na znak czci całują ołtarz na początku Mszy. Przed odejściem od ołtarza zazwyczaj tylko celebrans główny i diakoni oddają mu cześć przez ucałowanie, inni zaś, zwłaszcza jeśli są liczni, wykonują należny ukłon.

Jeśli biskup uroczyście przewodniczy sprawowaniu Jutrzni i Nieszporów, całuje ołtarz razem z asystującymi mu diakonami na początku i – według uznania – także na końcu.

Tam jednak, gdzie znak ten nie odpowiada w pełni zwyczajom i duchowi jakiegoś regionu, Konferencja Episkopatu ustali znak zastępczy, który będzie stosowany za zgodą Stolicy Apostolskiej70.

Oddawanie czci księdze Ewangelii

74. Gdy głoszona jest Ewangelia podczas Mszy, celebracji słowa i przedłużonej Wigilii, wszyscy stoją, zwróceni w stronę tego, który ją wygłasza.

Diakon, uroczyście niosący księgę Ewangelii, udaje się na ambonę, poprzedzany przez ministranta z dymiącą kadzielnicą71 oraz usługujących, niosących zapalone świece72. Stanąwszy na ambonie, diakon, mając złożone ręce, pozdrawia lud, mówiąc: Pan z wami. Następnie mówi: Słowa Ewangelii według świętego N. i kciukiem prawej ręki czyni znak krzyża na księdze – na początku tekstu Ewangelii, który ma odczytać – a potem na swoim czole, ustach i piersiach. W podobny sposób wykonują znak krzyża na swoim czole, ustach i piersiach biskup oraz wszyscy inni. Potem, przynajmniej we Mszy wspólnotowej, diakon trzema rzutami kadzielnicy okadza księgę, to znaczy na środku, po lewej i po prawej stronie, oraz odczytuje Ewangelię.

Po odczytaniu Ewangelii diakon zanosi biskupowi księgę do ucałowania albo sam ją całuje, chyba że, zgodnie z numerem 73, Konferencja Episkopatu ustaliła inny znak oddania czci księdze Ewangelii73.

Gdy nie ma diakona, prezbiter prosi biskupa o błogosławieństwo i otrzymawszy je, wygłasza Ewangelię w sposób wyżej opisany.

75. Wszyscy stoją podczas śpiewu lub recytacji pieśni z Ewangelii: Błogosławiony Pan, Bóg Izraela; Wielbi dusza moja Pana; Teraz, o Panie, pozwól odejść swemu słudze; wykonując na ich rozpoczęcie znak krzyża74.

Oddawanie czci biskupowi i innym osobom

76. Posługujący oraz wszyscy, którzy z racji pełnionej posługi podchodzą do biskupa, po jej spełnieniu odchodzą lub też przed nim przechodzą, oddają mu cześć przez głęboki ukłon75.

77. Jeśli katedra biskupa znajduje się za ołtarzem, posługujący oddają cześć ołtarzowi lub biskupowi, zależnie od tego, czy podchodzą do ołtarza czy do biskupa. Ze względu na szacunek należny i biskupowi i ołtarzowi, w miarę możliwości winni unikać przechodzenia między biskupem i ołtarzem.

78. W przypadku, gdy w prezbiterium jest więcej biskupów, cześć okazuje się tylko temu, który przewodniczy.

79. Gdy biskup, ubrany w szaty wymienione wyżej, w numerze 63, udaje się do kościoła celem przewodniczenia jakiejś czynności liturgicznej, zgodnie z miejscowym zwyczajem może zostać wprowadzony albo publicznie przez kanoników lub przez innych prezbiterów i alumnów – ubranych w strój chórowy albo w komże nałożone na sutannę – lub też może się udać do kościoła w sposób zwyczajny i zostać przyjęty u wejścia przez duchowieństwo.

W obu przypadkach biskup idzie pierwszy. Jeśli jest arcybiskupem, idzie przed nim akolita niosący krzyż arcybiskupi z wizerunkiem Jezusa ukrzyżowanego zwróconym ku przodowi. Za biskupem idą po dwóch kanonicy, inni prezbiterzy i alumni. U wejścia do kościoła jeden z godniejszych prezbiterów podaje biskupowi kropidło, chyba że przewiduje się potem pokropienie wodą zamiast aktu pokuty. Biskup z odkrytą głową żegna się przy pomocy kropidła zanurzonego w pobłogosławionej wodzie, po czym kropi obecnych i oddaje kropidło. Następnie z towarzyszącymi mu osobami udaje się do kaplicy Najświętszego Sakramentu i krótko się modli, po czym wchodzi do zakrystii.

Biskup może też przybyć bezpośrednio do zakrystii i tam zostać przyjęty przez duchowieństwo.

80. Jeśli biskup przewodniczący celebracji i jest ubrany w szaty liturgiczne, idzie w procesji zawsze sam, za prezbiterami, ale przed osobami, które mu asystują i idą nieco za nim.

81. Biskupowi, który przewodniczy lub bierze udział w celebracji, ubrany tylko w strój chórowy, towarzyszą dwaj kanonicy w stroju chórowym, względnie prezbiterzy albo diakoni, ubrani w sutannę i komżę.

82. Jeśli prezydent państwa oficjalnie przybywa na liturgię, zostaje przyjęty u wejścia do kościoła przez biskupa ubranego w szaty liturgiczne. Jeśli prezydent jest katolikiem, biskup – według uznania – podaje mu pobłogosławioną wodę, wita go zgodnie z przyjętym zwyczajem i idąc po jego lewej stronie, prowadzi go na przygotowane miejsce poza prezbiterium. Po zakończeniu liturgii pozdrawia go w drodze powrotnej od ołtarza.

83. Inni urzędnicy sprawujący najwyższą władzę w kraju, regionie lub w mieście, zostają przyjęci u wejścia do kościoła – jeśli jest taka tradycja – zależnie od miejscowych zwyczajów, przez jakiegoś prezbitera zajmującego wyższe stanowisko kościelne, który ich wita i prowadzi na wyznaczone miejsca. Biskup zaś może ich pozdrowić, kiedy udaje się do ołtarza w procesji na wejście i gdy wraca od ołtarza.

III. Okadzenie

84. Okadzenie, jak to wynika ze świadectw Pisma Świętego (por. Ps 140, 2; Ap 8, 3), wyraża cześć i modlitwę.

85. Substancją, którą nakłada się do kadzielnicy, winno być samo czyste kadzidło o przyjemnym zapachu. Jeżeli dodaje się inne produkty, należy dbać o to, by kadzidła było o wiele więcej.

86. We Mszy wspólnotowej sprawowanej przez biskupa kadzidła należy używać:

a) podczas procesji na wejście;

b) na początku Mszy, do okadzenia krzyża i ołtarza;

c) w czasie procesji przed Ewangelią i podczas jej głoszenia;

d) po złożeniu na ołtarzu chleba i kielicha – do okadzenia darów, krzyża, ołtarza, biskupa i ludu;

e) podczas ukazania Hostii i kielicha po konsekracji.

W innych formach Mszy Świętej można używać kadzidła według uznania76.

87. Ponadto zgodnie z przepisami ksiąg liturgicznych używa się kadzidła:

a) przy poświęceniu kościoła i ołtarza;

b) przy poświęceniu krzyżma świętego, kiedy niesie się w procesji pobłogosławione oleje;

c) podczas wystawienia Najświętszego Sakramentu w monstrancji;

d) w obrzędach pogrzebowych.

88. Oprócz tego używa się zwykle kadzidła podczas procesji w święto Ofiarowania Pańskiego, w Niedzielę Palmową, we Mszy Wieczerzy Pańskiej, w Wigilię Paschalną, w uroczystość Najświętszego Ciała i Krwi Chrystusa, w czasie uroczystego przeniesienia relikwii i zazwyczaj podczas uroczystych procesji.

89. Jeśli biskup przewodniczy uroczystej celebracji Jutrzni i Nieszporów, można dokonać okadzenia ołtarza, biskupa i ludu podczas śpiewu pieśni z Ewangelii.

90. Przy nakładaniu kadzidła do kadzielnicy biskup siedzi, jeśli znajduje się przy katedrze lub przy innym krześle. W innych przypadkach nakłada kadzidło stojąc, podczas gdy diakon podaje mu łódkę77. Po nałożeniu błogosławi kadzidło znakiem krzyża, nic nie mówiąc78.

Następnie diakon odbiera kadzielnicę od ministranta i podaje ją biskupowi79.

91. Przed okadzeniem i po jego wykonaniu oddaje się głęboki ukłon w stronę okadzanej osoby lub rzeczy, z wyjątkiem ołtarza i darów złożonych na ofiarę w Mszy Świętej80.

92. Trzema rzutami kadzielnicy okadza się Najświętszy Sakrament, relikwie świętego Krzyża i obrazy Chrystusa Pana wystawione do publicznej czci, dary złożone na ofiarę w Mszy Świętej, krzyż ołtarzowy, Ewangeliarz, paschał, biskupa lub prezbitera celebrującego, przedstawiciela władzy świeckiej, który urzędowo jest obecny podczas celebracji, chór i lud, ciało zmarłego.

Dwoma rzutami kadzielnicy okadza się relikwie i obrazy świętych wystawione do publicznej czci.

93. Pojedynczymi rzutami kadzielnicy okadza się ołtarz w ten sposób:

a) jeśli ołtarz jest odsunięty od ściany, biskup okadza go, obchodząc dokoła;

b) jeśli ołtarz nie jest odsunięty od ściany, biskup, przechodząc wzdłuż niego, okadza najpierw prawą, potem lewą stronę.

Jeśli krzyż jest na ołtarzu lub obok niego, okadza się go przed okadzeniem ołtarza. Natomiast jeżeli jest za ołtarzem, biskup okadza go, gdy przed nim przechodzi81.

Dary ofiarne biskup okadza trzema rzutami kadzielnicy, przed okadzeniem krzyża i ołtarza. Może też wykonać okadzenie darów, czyniąc nad nimi znak krzyża kadzielnicą.

94. Najświętszy Sakrament okadza się w postawie klęczącej.

95. Relikwie i obrazy wystawione do publicznej czci wiernych okadza się tylko na początku celebracji, po okadzaniu ołtarza.

96. Biskup, zarówno wtedy, gdy jest przy ołtarzu jak i przy katedrze, przyjmuje okadzenie w postawie stojącej, bez mitry, chyba że już miał ją nałożoną przedtem.

Wszystkich koncelebransów diakon okadza razem.

Wreszcie diakon okadza lud, stojąc w miejscu najbardziej do tego odpowiednim. Kanoników nie koncelebrujących lub zgromadzonych w chórze okadza się razem z ludem, chyba że układ miejsca sugeruje coś innego.

Odnosi się to również do innych obecnych biskupów.

97. Biskupa, który przewodniczy, ale Mszy nie sprawuje, okadza się po okadzeniu celebransa lub koncelebransów.

Po okadzeniu biskupa, jeśli istnieje taki zwyczaj, okadza się rządcę państwa, który z racji urzędu przybywa na sprawowanie liturgii.

98. Zachęt lub modlitw, które mają być słyszalne przez wszystkich, biskup nie powinien wygłaszać, zanim nie zakończy się okadzenie.

IV. Obrzęd przekazywania znaku pokoju

99. Gdy diakon powie: Przekażcie sobie znak pokoju, biskup celebrujący przekazuje pocałunek pokoju przynajmniej dwom najbliżej niego stojącym koncelebransom, a następnie pierwszemu diakonowi.

100. Z kolei koncelebransi, diakoni i inni posługujący, jak również – jeśli są – obecni biskupi, w ten sam sposób przekazują sobie znak pokoju.

Biskup, który przewodniczy celebracji, ale nie sprawuje Mszy, przekazuje znak pokoju asystującym mu kanonikom lub prezbiterom albo diakonom.

101. Także wierni okazują sobie pokój w sposób w sposób ustalony przez Konferencję Episkopatu.

102. Jeśli jest obecny rządca państwa, który z racji urzędu przybywa na sprawowanie liturgii, diakon lub jeden z koncelebransów podchodzi do niego i zgodnie z miejscowym zwyczajem przekazuje mu znak pokoju.

103. Kiedy przekazuje się znak pokoju, można powiedzieć: Pokój Pański niech zawsze będzie z tobą lub: Pokój z tobą. Na te słowa odpowiada się: Amen.

V. Sposób trzymania rąk

Wzniesienie i rozkładanie rąk

104. Zgodnie ze zwyczajem Kościoła biskup lub prezbiter kierują modlitwy do Boga w postawie stojącej, trzymając ręce nieco wzniesione i rozłożone.

Ten zwyczaj modlenia się, istniejący już w tradycji Starego Testamentu82, został przejęty przez chrześcijan jako przypomnienie męki Pańskiej. "My nie tylko podnosimy ręce, lecz także rozkładamy, wzorując się na cierpieniach Pana Jezusa i wyznajemy Go w modlitwie"83.

Wyciąganie rąk nad osobami lub rzeczami

105. Biskup wyciąga ręce nad ludem, gdy udziela uroczystego błogosławieństwa oraz ilekroć jest to wymagane przy sprawowaniu sakramentów i sakramentaliów, zgodnie z przepisami podanymi w księgach liturgicznych.

106. Biskup i koncelebransi we Mszy Świętej trzymają ręce wyciągnięte nad darami podczas epiklezy przed konsekracją.

Kiedy biskup, trzymając w rękach hostię lub kielich, wypowiada słowa konsekracji, koncelebransi razem z nim wypowiadają półgłosem słowa Pańskie, i – jeśli się to wyda stosowne – wyciągają prawą rękę w kierunku chleba i kielicha, tak jak podczas epiklezy konsekracyjnej84.

Trzymanie rąk złożonych

107. Jeśli biskup nie trzyma pastorału, ma ręce złożone85: gdy ubrany w szaty liturgiczne udaje się na miejsce sprawowania liturgii, gdy modli się w postawie klęczącej, gdy przechodzi od ołtarza w kierunku katedry albo od katedry do ołtarza, i gdy jest to nakazane przez przepisy ksiąg liturgicznych.

Koncelebransi i posługujący, kiedy idą lub stoją, trzymają ręce złożone, chyba że mają coś nieść.

Inne sposoby trzymania rąk

108. Kiedy biskup żegna się lub błogosławi86, lewą rękę kładzie na piersiach, jeśli niczego nie niesie. Kiedy zaś stoi przy ołtarzu i gdy prawą ręką błogosławi dary lub inny przedmiot, lewą rękę kładzie na ołtarzu, jeśli coś innego nie jest nakazane.

109. Kiedy biskup siedzi ubrany w szaty liturgiczne i nie trzyma pastorału, ma dłonie złożone na kolanach.

VI. Używanie wody pobłogosławionej

110. Zgodnie z chwalebnym zwyczajem, który upamiętnia przyjęcie chrztu, wszyscy wchodzący do kościoła żegnają się dłonią zanurzoną w pobłogosławionej wodzie, nalanej do kropielnicy przy wejściu.

111. Kiedy biskup wchodzi do kościoła, ktoś ze starszych przedstawicieli miejscowego prezbiterium podaje biskupowi kropidło zanurzone w pobłogosławionej wodzie. Biskup żegna się nim i kropi obecnych, po czym oddaje kropidło.

112. Czynności te opuszcza się, jeśli biskup wchodzi do kościoła w szatach liturgicznych, i kiedy na początku Mszy niedzielnej ma miejsce czwarta forma aktu pokuty czyli aspersja.

113. O pokropieniu ludu, jakie odbywa się w Wigilię Paschalną oraz w czasie poświęcenia kościoła, będzie mowa niżej, w numerach 376 i 908n.

114. Pokropienie rzeczy, które zostają pobłogosławione, odbywa się zgodnie z przepisami ksiąg liturgicznych.

VII. Utrzymanie ksiąg liturgicznych i sposób wypowiadania różnych tekstów

115. Księgi liturgiczne winny być utrzymane starannie i traktowane z szacunkiem, ponieważ przy ich użyciu głosimy słowo Boże i wypowiadamy modlitwę Kościoła. Dlatego należy dbać o to, aby zwłaszcza w obrzędach sprawowanych pod przewodnictwem biskupa były do dyspozycji oficjalne księgi liturgiczne, opublikowane w najnowszej wersji, w okazałej szacie wydawniczej i pięknej oprawie.

116. Kiedy biskup lub posługujący, albo wszyscy wierni, wypowiadają głośno pewne formuły, ich głos winien odpowiadać rodzajowi tekstu, zależnie od tego, czy jest to czytanie, oracja, zachęta, aklamacja, śpiew; winien też być dostosowany do formy celebracji i uroczystego charakteru zgromadzenia.

117. W podanych niżej normach i przepisach takie słowa, jak "mówić" lub "wygłaszać" należy rozumieć bądź w odniesieniu do śpiewu, bądź do recytacji, z zachowaniem zasad podanych w poszczególnych księgach liturgicznych87 oraz norm, które będą zaznaczone w odpowiednich miejscach.

118. Wyrażenie zaś "śpiewać lub recytować", jakie niżej często występuje, należy rozumieć w odniesieniu do śpiewu, chyba że zachodzi powód, aby ze śpiewu zrezygnować.

Przypisy

1 DB nr 11; por. KK nr 23.

2 Por. KK nr 26.

3 Św. Ignacy Antiocheński, Do Smyrneńczyków, 8, 2: wyd. Funk I, s. 283.

4 KK nr 26.

5 Por. tamże, nr 26.

6 Por. tamże, nry 26 i 28; KL nr 41.

7 Por. KK nr 23.

8 KK nr 13.

9 Por. KK nry 26-27; DB nr 3.

10 DB nr 2.

11 Por. tamże, nr 12.

12 Por. KK nr 26; DB nr 15.

13 KK nr 21.

14 KL nr 41.

15 Modlitwa święceń biskupa w obrządku bizantyjskim, Euchologion to mega, Rzym 1873, s. 139; KK nr 26.

16 Por. DB nr 15.

17 KK nr 26.

18 Por. tamże, nr 21; DB nr 3.

19 KK nr 27.

20 KL nr 41.

21 KK nr 25.

22 KL nr 35.

23 KK nr 26.

24 Por. Św. Kongregacja Obrzędów, Instrukcja o uproszczeniu obrzędów i odznak pontyfikalnych Pontificales ritus, 21 czerwca 1968, nr 24: AAS 60 (1968) s. 410.

25 KL nr 28.

26 Por. tamże, nr 26.

27 Por. KK nr 28.

28 Por. KL nr 28.

29 Por. Dz 6, 3.

30 Por. J 13, 35.

31 Por. Mt 20, 28.

32 Por. Łk 22, 27.

33 OWMR nry 109 i 171.

34 OWMR nr 109.

35 Por. Paweł VI, List apostolski Ministeria quaedam, 15 sierpnia 1972, nr VI: AAS 64 (1972) s. 532.

36 OWMR nr 99.

37 Por. Paweł VI, List apostolski Ministeria quaedam, 15 sierpnia 1972, nr V: AAS 64 (1972) s. 532; Lekcjonarz mszalny, Wprowadzenie teologiczno-pastoralne, nry 51-55; OWLG nr 259.

38 Por. Lekcjonarz mszalny, Wprowadzenie teologiczno-pastoralne, nry 19-20 i 56.

39 KL nr 123.

40 Por. OWMR, zwłaszcza nry 32, 39, 44, 103, 104, 309, 312, 313, 352 i 367; Ordo Cantus Missae. Praenotanda; OWLG nry 268-284; Rytuał rzymski. Obrzędy chrześcijańskiego wtajemniczenia dorosłych. Wprowadzenie ogólne nr 33; Komunia Święta i kult tajemnicy eucharystycznej poza Mszą Świętą, nry 12 i 80; Obrzędy pokuty. Wprowadzenie teologiczne i pastoralne, nry 24 i 36; Sakramenty chorych. Obrzędy i duszpasterstwo. Wprowadzenie teologiczne i pastoralne, nr 38d; Obrzędy pogrzebu. Wprowadzenie teologiczne i pastoralne, nr 12; Por. Święta Kongregacja Obrzędów, Instrukcja Musicam sacram, 5 marca 1967: AAS 69 (1967) s. 300-320; Kongregacja ds. Biskupów, Direttorio per il ministero pastorale dei Vescovi Apostolorum Successores, 2004(2), n. 152c.

41 Por. święta Kongregacja Obrzędów, Instrukcja Musicam sacram, 5 marca 1967: AAS 69(1967) s. 319.

42 Paweł VI, Konstytucja apostolska Mirificus eventus, 7 grudnia 1965: AAS 57 (1965) s. 948-949.

43 Por. OWMR nry 288-351; Lekcjonarz mszalny, Wprowadzenie teologiczno-pastoralne, nry 32-34; Pontyfikał rzymski. Obrzędy poświęcenia kościoła i ołtarza, rozdz. II, nr 3; rozdz. IV, nry 6-11; Rytuał rzymski. Komunia Święta i kult tajemnicy eucharystycznej poza Mszą Świętą. Wprowadzenie teologiczne i pastoralne, nry 9-11.

44 Por. KPK, kan. 436 § 3.

45 Por. Św. Kongregacja Obrzędów, Instrukcja o uproszczeniu obrzędów i oznak pontyfikalnych Pontificales ritus, 21 czerwca 1968, nry 10-13: AAS 60 (1968) s. 408-409.

46 Por. OWMR nr 299.

47 OWMR nr 299.

48 OWMR nr 299.

49 Por. Św. Kongregacja Obrzędów, Instrukcja o kulcie tajemnicy Eucharystii Eucharisticum mysterium, 25 maja 1967, nr 53: AAS 59 (1967) s. 568; Rytuał rzymski, Komunia Święta i kult tajemnicy eucharystycznej poza Mszą Świętą. Wprowadzenie teologiczne i pastoralne, nr 9.

50 Por. niżej, nry 65-67; por. Lekcjonarz mszalny. Wprowadzenie teologiczne i pastoralne, nr 54.

51 OWMR nr 309; Lekcjonarz mszalny. Wprowadzenie teologiczne i pastoralne, nry 32-34.

52 Por. Rytuał rzymski. Obrzędy chrztu dzieci. Wprowadzenie ogólne, nr 25.

53 Por. KL nr 34.

54 Por. KK nr 21; KL nr 41.

55 Rz 12, 10.

56 Por. Św. Kongregacja Obrzędów, Instrukcja o uproszczeniu obrzędów i odznak pontyfikalnych Pontificales ritus, 21 czerwca 1968, nr 19: AAS 60 (1968) s. 410.

57 Por. tamże, nr 18: AAS 60 (1968) 410.

58 Por. tamże, nr 31: AAS 60 (1968) 411.

59 Por. Wyjaśnienie Kongregacji ds. Kultu Bożego i Dyscypliny Sakramentów, "Notitiae" 33 (1997) s. 280.

60 Por. tamże, nr 20: AAS 60 (1968) s. 410..

61 Por. Sekretariat Stanu, Instrukcja odnośnie do stroju, tytułów i odznak kardynałów, biskupów i prałatów niższego stopnia Ut sive sollicite, 31 marca 1969, nr 4: AAS 61 (1969) s. 335.

62 OWMR nr 336.

63 OWMR nry 337, 340-341.

64 Por. niżej, nry 1223-1225.

65 OWMR nry 338, 119b i 340.

66 OWMR nr 275.

67 OWMR nr 274.

68 OWMR nr 210-251.

69 OWMR nr 274.

70 OWMR nry 251 i 273.

71 OWMR nry 132-134 i 175. Zgodnie z rzymskim zwyczajem, gdy ministrant niosący kadzielnicę idzie w procesji, "uniósłszy równo obie ręce ku górze, trzyma kadzielnicę w prawej ręce z dużym palcem włożonym w większe kółko łańcuszka, zaś z palcem średnim włożonym do mniejszego kółka, unosząc i podtrzymując pokrywkę kadzielnicy; w lewej ręce trzyma stopę łódki z kadzidłem i łyżeczką" (Ceremoniał biskupów, wyd. 1886, I, XI, 7).

72 Por. OWMR nry 133 i 175. Zgodnie z rzymskim zwyczajem akolici "trzymają świecznik w prawej ręce; ale ten który idzie z prawej strony podtrzymuje lewą ręką podstawę świecznika, prawą zaś trzyma świecznik w środku; ten, który idzie z lewej strony, podtrzymuje prawą ręką podstawę świecznika, lewą zaś trzyma świecznik w środku" (Ceremoniał biskupów, wyd. 1886, I, XI, 8).

73 OWMR nry 175 i 273.

74 OWLG nr 266b.

75 Por. Św. Kongregacja Obrzędów, Instrukcja o uproszczeniu obrzędów i odznak pontyfikalnych Pontificales ritus, 21 czerwca 1968, nr 25: AAS 60 (1968) s. 411.

76 OWMR nr 276.

77 Do biskupa mogą podejść dwaj akolici niosący kadzielnicę i łódkę, względnie jeden akolita niosący oba przedmioty, tzn. w lewej ręce kadzielnicę z rozżarzonymi węglami, w prawej zaś łódkę z kadzidłem i łyżeczką (por. Ceremoniał biskupów, wyd. 1886, I, XXIII, 1).

78 OWMR nr 277. Diakon przyjmuje z ręki akolity półotwartą łódkę z tkwiąca w niej łyżeczką i podaje ją biskupowi. Biskup bierze łyżeczkę, trzykrotnie nabiera nią kadzidło z łódki i trzy razy zasypuje je do kadzielnicy. Potem oddaje posługującemu łyżeczkę, a następnie prawą ręką czyni znak krzyża nad kadzidłem wsypanym do kadzielnicy (por. Ceremoniał biskupów, wyd. 1886, I, XXIII, 1-2).

79 Diakon "oddaje łódkę akolicie, od którego otrzymał kadzielnicę, i podaje kadzielnicę biskupowi, wkładając do lewej ręki biskupa zwieńczenie łańcuszków, kadzielnicę zaś do jego ręki prawej" (por. Ceremoniał biskupów, wyd. 1886, I. IX, 1).

80 Ten, kto okadza, "trzyma w lewej ręce zwieńczenie łańcuszków podtrzymujących kadzielnicę, w prawej zaś te same łańcuszki razem złączone nad kadzielnicą i tak podtrzymuje kadzielnicę, aby wygodnie mógł nim poruszać i pociągać ku sobie". "Niech uważa, aby poruszał się w sposób poważny i estetyczny, bez wykonywania ruchów ciałem i głową podczas poruszania kadzielnicą; lewą rękę podtrzymującą zwieńczenie łańcuszków winien trzymać nieruchomo przed piersiami; prawą zaś ręką i przedramieniem poruszać wraz z kadzielnicą w sposób zręczny i płynny" (por. Ceremoniał biskupów, wyd. 1886, I, XXIII, 4 i 8).

81 OWMR nr 277.

82 Por. Wj 9, 29; Ps 27, 2; 62, 5; 133, 2; Iz 1, 15.

83 Tertulian, O modlitwie, 14: CCL 1, 265; PL 1, 1273.

84 OWMR nry 222a, c; 227a, c; 230a. c; 233a, c. Na epiklezę przed konsekracją należy wyciągnąć ręce tak, aby dłonie były otwarte w kierunku darów i nad nimi (por. Mszał rzymski, wyd. 1962. Obrzęd obowiązujący w sprawowaniu Mszy, VIII, 4).

85 Kiedy mówimy o trzymaniu złożonych rąk, rozumiemy ten gest następująco: "Dłonie wyprostowane i złączone trzyma się przed piersiami; kciuk prawej dłoni spoczywa na kształt krzyża na kciuku lewej" (Ceremoniał biskupów, wyd. 1886, I, XIX, 1).

86 "Ten, kto się żegna, zwraca ku sobie dłoń prawej ręki, mając wszystkie palce złączone i wyprostowane oraz czyni znak krzyża prowadząc dłoń od czoła do piersi i od lewego ramienia do prawego. Jeśli zaś błogosławi inne osoby lub jakąś rzecz, zwraca ku tej osobie lub rzeczy dłoń od strony małego palca, wyciąga całą dłoń mając wszystkie palce złączone i wyciągnięte" (Mszał rzymski, wyd. 1962. Obrzęd obowiązujący w sprawowaniu Mszy, III, 5).

87 OWMR nry 38-39; OWLG nry 267-284; Św. Kongregacja Obrzędów, Instrukcja Musicam sacram, 5 marca 1967, nry 5-12: AAS 59 (1967) s. 301-303; Św. Kongregacja Kultu Bożego, List okólny o Modlitwach eucharystycznych Eucharistiae participationem, 27 kwietnia 1973, nr 17: AAS 65 (1973) s. 346-347.