Konferencja Episkopatu Polski
Ceremoniał liturgicznej posługi biskupów
Dostosowany do zwyczajów diecezji polskich
(19.06.2010)

Przedmowa

Historia księgi Ceremoniału biskupów

Ceremoniał biskupów, używany do naszych czasów, został wydany przez papieża Klemensa VIII w 1600 roku. Wydanie to było kolejną wersją dzieła uznawanego już od dłuższego czasu, poprawioną w duchu odnowy zapoczątkowanej przez Sobór Trydencki.

Ceremoniał biskupów wprowadzono po okresie stosowania tzw. Ordines Romani, które od końca VII wieku przekazywały normy czynności liturgicznych, sprawowanych przez papieży. Pośród owych Ordines znajduje się dokument – oznaczony przez Jana Mabillona w "Museum Italicum" numerem XIII – który z polecenia św. Grzegorza X (1271-1276) wydano około 1273 roku i przyjęto na Soborze Lyońskim II (1274). Chociaż nie nosi on jeszcze tytułu Ceremoniał biskupów, to jednak zawiera opis obrzędów związanych z wyborem i objęciem urzędu przez papieża, a także wskazania dotyczące Mszy papieskiej i celebracji odbywających się w ciągu roku.

Około czterdzieści lat później, w latach 1314-1320, wydano pod nazwiskiem kardynała Jakuba Kajetana Stefaneschiego Ordo Romanus XIV, który upowszechniono do 1341 roku. Opisuje on święte czynności związane z wyborem i koronacją papieża, a także inne obrzędy, sprawowane zwłaszcza z okazji soboru powszechnego, kanonizacji oraz koronacji cesarzy i królów.

Księga ta ukazała się w poszerzonym wydaniu za czasów Benedykta XII (1334-1342) i Klemensa VI (1342-1352), za pontyfikatu św. Urbana V (1362-1370) została zaś uzupełniona dodatkiem odnoszącym się do śmierci papieża oraz stanu kardynalskiego.

Ordo oznaczony numerem XV w systemie numeracji Jana Mabillona nosi już nazwę: Księga ceremonii Kościoła rzymskiego i został zredagowany przez patriarchę Piotra Ameilego, pod koniec XIV wieku, za pontyfikatu Urbana VI (1378-1389). Później, za czasów Marcina V (1417-1431), został on nieznacznie uzupełniony przez Piotra Assalbita, biskupa tytularnego Olorensis, i wraz z księgami rękopiśmiennymi z Awinionu służył kurii papieskiej jako Księga ceremonii świętego Kościoła rzymskiego. Tak było do czasu, gdy Augustyn Patrizzi, biskup Pientinus i Ilcinensis, z polecenia Innocentego VIII (1484-1492) ukończył w 1488 roku opracowywanie nowego ceremoniału. Księga ta, w zmienionym stylu i pod tytułem: Dotychczas niewydane trzy księgi kościelnych obrzędów, czyli świętych ceremonii Kościoła rzymskiego, opublikowana została w Wenecji w 1516 roku przez Krzysztofa Marcellego, arcybiskupa Corfirensi, i była używana w obrzędach papieskich aż do naszych dni.

Paris de Grassis, wielki ceremoniarz papieża Juliusza II (1503-1513), nie tylko zapożyczył z dotychczasowego ceremoniału rzymski porządek liturgii papieskiej, lecz także opracował dzieło, które później – w 1564 roku – zostało zatytułowane: Dwie księgi ceremonii kardynałów i biskupów w ich diecezjach. W dziele tym przystosował do liturgii papieskiej liturgię niektórych biskupów, w tym na pewno biskupów bolońskich.

15 grudnia 1582 roku Grzegorz XIII (1572-1585) utworzył komisję, pod przewodnictwem kardynała Gabriela Paleottiego, która – wyprzedzając Kongregację Świętych Obrzędów i Ceremonii – miała poprawić wydaną przez Paris de Grassisa wyżej wspomnianą księgę ceremonii dla kardynałów i biskupów. Odnowienie księgi popierał i doradzał Grzegorzowi XIII św. Karol Boromeusz, który wówczas przebywał w Rzymie. Jednak po jego śmierci, w 1584 roku, komisja zaniechała dalszych prac.

Papież Sykstus V (1585-1590) powołał 22 stycznia 1588 roku Kongregację Świętych Obrzędów i Ceremonii, która miała dokonać odnowy ksiąg liturgicznych. Ale już wcześniej, 19 marca 1586 roku, polecił, aby mu dostarczono liczne rękopisy z Biblioteki Watykańskiej, ponieważ zamierzał sam opracować nowe zasady sprawowania świętych obrzędów; nie wiadomo niestety, z jakim skutkiem.

Dopiero papież Klemens VIII (1592-1605), wydając 14 lipca 1600 roku Ceremoniał biskupów, dopełnił dzieła odnowy tej księgi. W sposób swobodny posłużył się on nie tylko opracowaniami Augustyna Patrizziego i Paris de Grassisa, ale też – jak się wydaje – innymi, nieznanymi dzisiaj pismami. Księga powstała przy współudziale kardynałów zatrudnionych wówczas w Kongregacji Obrzędów: Cezara Baroniusza, św. Roberta Bellarmina, Sylwiusza Antoniana – mężów odznaczających się zarówno wiedzą, jak i świętością. Dlatego w bulli wprowadzającej nie mówi się o nowej księdze, ale o poprawieniu znanego wszystkim Ceremoniału biskupów.

Jednak już 30 lipca 1650 roku Innocenty X (1644-1655) ogłosił nowe, poprawione wydanie Ceremoniału biskupów. Prawie sto lat później Benedykt XIII (1724-1730), powodowany gorliwością o święte obrzędy, wydał księgę ponownie 7 marca 1727 roku – po usunięciu pewnych szczegółów niejasnych i ze sobą sprzecznych. Piętnaście lat później, 25 marca 1742 roku, Benedykt XIV (1740-1758), niegdyś oficjał Świętej Kongregacji Obrzędów, raz jeszcze wydał ceremoniał, dodając księgę III, odnoszącą się do Rzymskiego Państwa Kościelnego. Obdarzył on pochwałami metodę szkoły liturgicznej, która działała wówczas w Rzymskim Kolegium Gregoriańskim Towarzystwa Jezusowego.

W końcu Leon XIII (1878-1903) w 1886 roku polecił ogłosić nowe wydanie wzorcowe Ceremoniału biskupów, w którym zachował niezmienioną księgę III, pomimo że straciła ona znaczenie, skoro Państwo Kościelne zostało zredukowane do Państwa Watykańskiego.

Wreszcie Sobór Powszechny Watykański II postanowił odnowić wszystkie obrzędy i księgi liturgiczne. Dlatego konieczna się stała gruntowna rewizja Ceremoniału biskupów oraz wydanie go w nowym kształcie.

Znaczenie księgi Ceremoniału biskupów

Papieże, ogłaszając kolejne wydania Ceremoniału biskupów, nakazywali, aby był on zawsze przez wszystkich zachowywany. Nie chcieli jednak znosić dawnych ceremoniałów odpowiadających duchowi księgi.

Księga ta, dostosowana do norm Soboru Watykańskiego II, zajmuje miejsce poprzedniego ceremoniału, który trzeba odtąd uważać za całkowicie zniesiony. Nowy ceremoniał został tak zredagowany, że pozostają w mocy zwyczaje i miejscowe tradycje, które każdy Kościół partykularny zachowuje jako własne bogactwo; ono też winno być przekazywane przyszłym pokoleniom, jeśli tylko zgodne jest z liturgią, odnowioną na mocy postanowienia Soboru Watykańskiego II.

Znaczna część praw liturgicznych, które zawiera nowy ceremoniał, zachowuje moc obowiązującą na podstawie już wydanych ksiąg liturgicznych. Jeśli jakiś obrzęd w nowym ceremoniale przyjmuje odmienny kształt, winien być wykonywany w sposób podany w tymże ceremoniale.

Pozostałe normy zostają zamieszczone w niniejszym ceremoniale celem zapewnienia biskupiej liturgii tak szlachetnej prostoty i duszpasterskiej skuteczności, by mogła stać się przykładem dla wszystkich innych celebracji.

Księgę zredagowano z myślą o łatwiejszym osiągnięciu tego właśnie duszpasterskiego celu. Chodzi o to, by zarówno biskup, jak i inni pełniący posługi, zwłaszcza mistrzowie ceremonii, mogli w niej znaleźć to, co jest konieczne dla takiego ukształtowania obrzędów, którym przewodniczy biskup, aby były one postrzegane nie jako zwykła ozdoba ceremonialna, lecz zgodnie z myślą Soboru Watykańskiego II, jako szczególne ujawnienie się Kościoła partykularnego.

Uwagi do wydania polskiego

Łacińskie wydanie wzorcowe Ceremoniału biskupów, ogłoszone na mocy dekretu Kongregacji Kultu Bożego z dnia 14 września 1984 roku, wprowadzało w życie zasady odnowienia liturgii, wynikające z jej bosko-ludzkiej struktury (por. KL nr 21), a także z jej charakteru hierarchicznego i wspólnotowego, dydaktycznego i duszpasterskiego, wreszcie z potrzeby dostosowania liturgii do mentalności i tradycji narodów (por. KL nr 22-40). Zasady te stanowiły podstawę rewizji ksiąg liturgicznych, które stopniowo ukazywały się w okresie posoborowym. Po upływie ponad dwudziestu lat od uchwalenia Konstytucji o liturgii świętej, 4 grudnia 1963 roku, Ceremoniał biskupów niejako uwieńczył dzieło odnowy ksiąg liturgicznych, proponując taki kształt liturgii biskupiej, by – jak przypomina dekret zatwierdzający księgę – odznaczała się poprawnością, prostotą i przejrzystością, godnością oraz skutecznością duszpasterską. Przez to dokonuje się w tej liturgii – zwłaszcza w sprawowaniu Eucharystii – "szczególne ujawnienie się Kościoła" (KL nr 41).

Polski przekład otrzymał nazwę: Ceremoniał liturgicznej posługi biskupów. Uwzględnia on normy prawno-liturgiczne podane w księgach liturgicznych obowiązujących w naszym kraju, które zostały "dostosowane do zwyczajów diecezji polskich". Z tej przyczyny trzeba było zastosować w ceremoniale inną numerację. Na przykład przy opisie liturgii Męki Pańskiej w Wielki Piątek dołączono zasady sprawowania procesji z Najświętszym Sakramentem do Grobu Pańskiego. Podobnie jest z procesją rezurekcyjną, która odbywa się w diecezjach polskich bądź w nocy – bezpośrednio po Wigilii Paschalnej, bądź przed pierwszą Mszą Świętą – w poranek Niedzieli Zmartwychwstania. Trzeba też było dodać wzmiankę o okresowych dniach modlitw błagalnych w różnych potrzebach społecznych, o procesji eucharystycznej w uroczystość Najświętszego Ciała i Krwi Chrystusa oraz o urządzanych w dniach 1 i 2 listopada procesjach błagalnych za zmarłych – jakkolwiek te ostatnie sprawowane są na różne sposoby, opisane w lokalnych agendach diecezjalnych. W związku z tym w podtytule niniejszego wydania ceremoniału dodano: dostosowany do zwyczajów diecezji polskich.

Po ukazaniu się w 1984 roku wzorcowego wydania ceremoniału, Stolica Apostolska ogłosiła drugie wydania wzorcowe niektórych ksiąg. W 1986 roku opublikowano Obrzędy chrztu dzieci, a w 1990 roku poprawione Obrzędy święceń biskupa, prezbiterów i diakonów oraz Obrzędy sakramentu małżeństwa. Natomiast w 2008 roku opublikowano poprawioną wersję (reimpressio emendata) wzorcowego wydania łacińskiego Ceremoniału biskupów oraz poprawioną wersję trzeciego wydania wzorcowego Mszału rzymskiego, z korektami w Ogólnym wprowadzeniu do Mszału rzymskiego. Powyższe zmiany uwzględniono w niniejszym Ceremoniale liturgicznej posługi biskupów.